Գևորգ Տեր-Գաբրիելյան

Արձակագիր, գրականագետ: 2023 թվականին «Արձակ» անվանակարգում արժանացել է Գրքի երևանյան միջազգային վեցերորդ փառատոնի գրական մրցույթի «Առաջին մրցանակ»-ին:

Երևանի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետի շրջանավարտ Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը (ծնվ. 1964 թ.) հրապարակել է հետևյալ գրքերը. «Հրապարակ նկուղ» (2012, պատմվածքներ և էսսեներ), «Անաստված կինո թատրոն» (2018, պատմվածքներ և էսսեներ), «Հրանտ» (2018, հուշագրություն-վեպ), «Կարճ բարդիների հարցը» (2021, վիպակներ և պատմվածքներ), «Մեծ Տիեզերափայլ» (2022, գիտաֆանտաստիկ վեպ):

Ապրել, ուսանել և աշխատել է վեց երկրում: 2007 թվականից ղեկավարում է Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամը: Հեղինակ է նաև բազում ոչ գեղարվեստական տեքստերի և տեսաելույթների «Ջեմ սեշըն» շարքի, որն անդրադառնում է ապագայի կանխագուշակման, հայոց խոսակցական լեզվի, պատմության, մտագործունեության, կրեատիվ խաղերի, պրոյեկտային պարադիգմի, առաջնորդության, բռնության, քննադատական մտածողության, իշխանության, կրթության, արժեքների, դավադրապաշտության և բազում այլ թեմաների:

ՀԱՍԿԱՑԱ

Երբ տեղափոխվեցինք այդ բնակարան՝ ներսը լավն էր, թեև՝ էժան չինական ռեմոնտ, բայց՝ թարմ, և ամենը տեղը տեղին աշխատում էր, իսկ դուրսը՝ շքամուտքը, սարսափելի: Շենքը նույնպես լավն էր՝ սովետի ժամանակվա պանելային բարձրահարկ, ստանդարտից մի քիչ բարձր առաստաղներով, մեծ լուսավոր սենյակներով, հյուրասենյակն ու խոհանոցը՝ մեծացված «լոջիայի» հաշվին:

Ժամանակ անց դրսից ինչ-որ բան սկսեց թափվել պատուհանների ապակիներին:

- Ծտի կեղտ է, - ասացի Մարինային:

- Ոչ, - ասաց Մարինան իր սառը և աներկբայելի տոնով. – քա՛ք:

- Չի կարող պատահել: Երևի, հավ է պահում լոջիայում:

Մարինան նայեց ինձ իր պաղ աչքերով: Ճիշտը, իհարկե, նա էր: Վերևի հարևաններից մեկի կամ մի քանիսի սեփական արած քաքն էր, լուսամուտից դուրս էին թափում, մեր լուսամուտների ապակին դրսի կողմից սկսեց հաճախ ձեռք բերել շագանակագույն ծորվածքներ:

Պատուհանից բան շպրտելը, կարելի է ասել, աստված ինքն է հրամայել, բա էլ ինչի՞ համար է պատուհանը: Ինչ ասես որ գլխիս չէին շպրտել կյանքիս ընթացքում՝ փողոցով քայլելիս. է՛լ բան-ման, է՛լ ծխուկ, է՛լ նույնիսկ զիբիլ, Վարդավառին՝ դույլով ջուր, էլ չասած՝ թքել… Լավ է՝ ոչ քյարպինջ: Առայժմ: Ես էլ, երբ փոքր էի՝ բան-ման էի շպրտում պատուհանից: Բայց՝ քա՞ք:

Տակի հարևանը ժեշտի պատնեշ դրեց իր լուսամուտների վերևը, և քաքը վայրէջք էր կատարում այդ պատնեշին՝ ժեշտաձայնով, մնում-չորանում, դառնում դարչնագույն լաքա, երբ բույրը դադարում էր, հետո՝ անձրևից նորից թարմանում:

Ամենավերին հարկում ապրում էին մի գիժ տիկին և նրա տարեց անշարժ մայրը. անօգնական, նա քաքում էր ինչ-որ տարայի մեջ, որն իր գիժ աղջիկը դատարկում էր պարզապես պատուհանից դուրս:

Փորձում էինք միջամտել, բան անել, հարևաններն ասացին՝ անօգուտ է, իրենք են իրենց բնակարանի տերը: Փորձեցինք իմանալ, կա՞ն արդյոք բարեկամներ, որոնց միջամտությանը կարելի է դիմել, չկարողացանք պարզել: Տատիկը մի օր մահացավ: Բայց մինչ այդ մի երկու տարի դեռ քաքում էր մեր լուսամուտի վրա: Մահացավ, դստերը, երևի, ինչ-որ տեղ տարան, իսկույն հայտնաբերվեցին բարեկամները, բնակարանը վաճառեցին, եկան մի քանի տղա, նորոգեցին բնակարանը, հետո, հաշվի առնելով, որ վերելակը (որն առանց այն էլ լավ վիճակում չէր) իրենց նորոգումից է՛լ ավելի տուժեց՝ որպես բարի կամքի ժեստ մի՜ քիչ նորոգեցին վերելակի ներսը:

Երկար չտևեց. շուտով պատերի նոր խփած նրբատախտակը պոկոտեցին, մաքրած ու նորոգած հատակն աղտոտեցին սև ինչ-որ լաքաներով, որոնք շատ ավելի մեծ էին, քան պարզապես լավ տրորած ծամոնը, ուռուցիկ և նույնպես քարացած սև քաքի կույտեր էին հիշեցնում: Իհարկե, միայն այն ժամանակ, երբ դրանք չոր էին, քանի որ վերելակի ներսում շռած չէր, ինչն էլ պատահում էր զարմանալի պարբերականությամբ:

«Բարեկարգում» տեղի էր ունենում, բայց շա՜տ դանդաղ. մի հինգ տարի պահանջվեց, մինչև տնախոս դնեն. հարևաններից ոմանք չէին համաձայնում վճարել, փակուղի էր: Ասացի, եկեք փող դնենք նրանք, ովքեր համաձայն են. սկզբում չհամաձայնեցին, սակայն ևս մի երկու տարի հետո վերջապես, երբ տատիկենք արդեն չկային, որոշ գիտակից հարևաններ եկան, կարծես թե, նույն հետևության, ի վերջո տնախոսը դրվեց:

Լուսամուտները քաքից ժեշտով պատսպարած հարևանը հանկարծ հավաքվեց, ընտանյոք հանդերձ գաղթեց: Ողջ բակը գիտեր այդ մասին, բացի մեզնից: Մի օր անհետացավ, բնակարանը մնաց փակ-դատարկ, ժեշտը՝ նույնպես, տատիկն այլևս չկար, և այժմ միայն վերին հարևանների օդորակիչներից կաթացող ջուրն էր, որ մեզ թույլ չէր տալիս ամառվա շոգ գիշերներին քնել (եթե, իհարկե, բակում ռազբիրատ չէր լինում, բոմժն աղմուկով չէր քչփորում աղբարկղը, ավտոները չէին դռռացնում գիշերվա երեքին, և կամ որևէ գիժ չէր եկել ու գոռգոռում լավ արձագանք ունեցող մեր բակում): Մեր սիրտը տաքանում էր, որ գրեթե մաքուր ջուր է կաթկթում մեր տակի՝ Լոս գաղթած հարևանի ժեշտին, ու մեզ քնել թույլ չտվողը մաքրությունն է, ոչ թե կեղտը: Չէ որ հազիվ թե վերևի հարևաններն իրենց օդորակիչի մեջ մեզ լցրած լինեին ջրի փոխարեն: Թեև ով գիտի: Չգիտեմ, օդորակիչն ինչպես է աշխատում. մեջը ջուր լցնու՞մ են, թե՞ ջուրն ինքն է գոյանում քիմիապես: Ինչևէ:

Գուցե, սակայն, Լոս գաղթած հարևանն էլ էր գաղտնի դեմ՝ տնախոսի համար վճարել, որովհետև հենց գնաց՝ քիչ հետո դրեցինք: Գուցե գիտեր, որ գնալու է, դրա համա՛ր չէր ուզում վճարել, և ավելին՝ դեմ էր, որ, նույնիսկ եթե ինքը չվճարի՝ դրվի, քանի որ դա համարում էր հավելյալ աշխատանք. մոտենալ խոսափողին և կոճակը սեղմել, որ մարդ ներս թողնես: Եսիմ:

Տնախոսը դրվեց, «շքամուտքը» մի՜ թիզ ավելի մաքուր դարձավ, թեև, իհարկե, լրջորեն այն մաքրել հնարավոր չէր լինելու:

Ապրող հարևաններ քիչ կային. հիմնականում մեռյալ էին, բնակարանները վաճառված էին անհայտ մարդկանց, որոնք էլ դրանք օգտագործում էին որպես հյուրատներ, հիմնականում կարճաժամկետ, փող էին վաստակում: Բնակարանների ներսը նորոգում էին, մաքրում, բնակարանի դռան դիմաց մի քանի սալիկ փոխում, թարմը դնում, այդպիսով իրենց բնակարանի տարածքը նախանշելով, ասես շունը՝ որ միզում է թփերի վրա, և դրանով բավարարվում:

Նոր եկողը, այդպիսով, պիտի որքան կարելի է գաղտագողի անցկացվեր մուտքի ընդհանուր կեղտի և քարուքանդության միջով, ուշադրությունը՝ շեղված, որ բնակարանն ընդուներ, իսկ այն, որ մուտքը սարսափելի է՝ արդեն ուշ կլիներ. փողն արդեն մուծած կլիներ, հետո՝ բա ու՞ր պիտի կորչեր եկած տուրիստը, որն այդ տեղն էր, համացանցում կոկիկ բնակարան ու լավ թաղ տեսնելով, հավանել, հետո՝ եթե սփյուռքահայ չէր այլ պարսիկ, հնդիկ, ֆիլիպինցի, արաբ կամ թուրք՝ բա էլ ի՞նչ պիտի ուզելիս լիներ, «իրեն սա էլ է շատ», երևի, իրենց մեջ ասում էին բնակարանը վարձով տվող ֆիրմայի տիկինները: Դե, իսկ տեղացիները, որոնք նույնպես գյուղից գալիս էին ժամանակավոր ապրելու երբեմն-երբեմն, այս կամ այն պատճառով, այս կամ այն բնակարանում, իհարկե, սրանից ավելին քաղաքից չէին էլ սպասում:

Թաղապետարանը մի քանի տարի առաջ մուտքի առաջին հարկի պատերի կեսը կեղտի վրայից ներկեց վարդագույն, դե փող պիտի յուրացնեին, կեղտն ու վարդագույնը մուտքը դարձրին է՛լ ավելի ժիզնեննի: Մուտքն ամբողջությամբ էր կեղտոտ և սկզբունքորեն անմաքրելի, սակայն (որովհետև) գլխավոր կեղտի մարմնացումը, իհարկե, աղբամուղն էր:

Մենք շուտ հասկացանք, որ չարժի այն օգտագործել: Մեր զիբիլը հավաքում-տանում էինք բակ, հենց այդ ժամանակ Սանիտեկն առաջացավ, և, չնայած նրա դրած պլաստմասե աղբարկղերը ժամանակ առ ժամանակ լավ վառվում էին, սև ծխով և նշանակալի հոտ արձակելով, բայց մի չորս-հինգ ամիս հետո այն նորերն էր բերում-դնում, և, չնայած սրանք շատ արագ ծակվում էին, սակայն քչից-շատից մեր աղբը՝ այդ աղբարկղերում կուտակված և շուրջները դուրս ընկած, մաքրվում էր մասամբ. Սանիտեկը մեր շենքի ետնամաս դժվարությամբ, սակայն ուղարկում էր աղբատար, որը պիտի անցներ շա՜տ նեղ ասֆալտապատ արահետով, որը մնացել էր, երբ առաջին հարկի հարևաններն իրենց բնակարանները դեպ բակ մեծացրել էին, իսկ դիմացը գտնվող բաղերը՝ սեփականացրել ժամանակին և նույնպես մեծացրել, ավտոտնակացնելով, հետո՝ կուլինարիացնելով, հետո՝ կաֆեացնելով, հետո՝ ռեստորանացնելով - և կամաց-կամաց երկնաքերներ էին սկսում խոյանալ նախկին բաղերի տեղը, մեր պատուհանների դիմաց:

Սակայն Սանիտեկն այլևս աղբամուղի «սենյակը» չէր մաքրում, միայն աղբարկղերն էր դատարկում, որքան կարող էր, շուռ եկած աղբարկղից թափված աղբը շուրջբոլորը սփռելով, և հետո դրա տակ հաճույքով խլրտում էին առնետները, որոնք այնքան ապահով էին, որ նույնիսկ բավական շատ կատուները նրանց երբևէ գրեթե չէին հետապնդում, դե արի ու հետապնդիր քո չափսի հաստ գլանիկ կատաղի առնետին, բայց երբ առնետներն իրենք իրենց այլ կամ բնական պատճառներով սատկում էին՝ ա՛յ, այդ ժամանակ կատուները սկսում էին հաճույքով խաղալ նրանց դիակների հետ, խրախճանք, մինչև որ վերջիններս հալվում, կմախք էին դառնում, հետո՝ փոշի, և, մինչև անձրևը մի լավ չգար և նրանց հետքը չտաներ՝ սատկած առնետի փոշու ուրվագիծը դաջված էր մնում բակի ասֆալտին, և ես աշխատում էի դրա մեջ ոտքս չդնել, որովհետև տգեղ կլիներ՝ տրորել ինչ-որ մեկի դին, բացի այդ՝ ես հնէաբանական մասունքները կոխկռճելով ոչնչացնել չեմ սիրում, թեև վանքերի միջի գերեզմանաքարերի վրայով, այո, քայլում եմ, քանի որ հենց ա՛յդ նպատակով են այդպես:

Սակայն հարևանները շարունակում էին օգտագործել աղբամուղը, և աղբն ընկնում էր ներքև և կուտակվում «սենյակում», որի դիմաց էին աղբարկղերը, և այդ «սենյակը» միշտ լի էր մնում աղբով, որի տակ շրշացող առնետներն է՛լ ավելի հաճույքով էին շրշում:

Ի վերջո ես... Դե, ես վճռական մարդ չեմ և սովոր չեմ լինել թաղի առաջնորդ կամ նման բան: Սակայն հոգուս վրա հասավ, և ես իմ ինտելիգենտ խելքով երեք ցուցանակ տպեցի՝ հայերեն, անգլերեն ու ռուսերեն, ինչքան լեզու որ գիտեի, և ամեն հարկի աղբամուղի վրա սոսնձեցի. «Հարգելի՛ հարևան, խնդրում եմ, մի՛ թափեք աղբն աղբամուղի մեջ, այն չի մաքրվում և ծակ է. շենքի ետևը կան հարմարավետ աղբարկղեր, տարե՛ք ձեր աղբը և թողե՛ք այնտեղ. դա մի քիչ ավելի մաքուր կդարձնի մեր «շքամուտքը»»: Լավ էլ մեծ տառերով էի տպել, լավ երևում էր, իմ կարծիքով: Ուզում էի պարսկերեն էլ գրել, մարդ կգտնեի, որ կգրեր, սակայն աղբամուղների հաստ ու ծակ խողովակների վրա այլևս ցուցանակ կպցնելու տեղ չէր մնացել: Վախենում էի, որ ինձ նախատեն, որ եղած բոլոր հայտարարություններին՝ «Շինարարական աշխատանքներ», «պիցցա», «կուրսային» և այլն, ապօրինաբար ավելացնում եմ մեծ-մեծ տառերով տպած իմ հայտարարությունը: Գիշերով գաղտագողի կպցրեցի հարկից հարկ այդ նպատակով հատուկ Գնունու շուկայից գնված «մոմենտ» սոսնձով, լավ անցավ, ոչ ոք չնկատեց, թե կպցնողն ով է:

Դա, իհարկե, մասամբ օգնեց: Պիտի ասեմ, որ մի շարք հարևաններ – լինեն դրանք եկածներ թե մշտական բնակիչներ – դադարեցին աղբը շպրտել ծակ աղբամուղի մեջ:

Այդ ծակը... այն, իհարկե, ծակ էր հենց մեր բնակարանի վերևի կիսահարկում, վերելակի մոտ, և մենք աշխատում էինք գնալ դեպ վերելակ գաղտագողի, արագ վազքով, ասես թշնամու մայլում հետախույզ՝ որ հանկարծ հենց այդ պահին մեկնումեկն աղբը չլցնի աղբամուղը վերից, որի արդյունքում այն, ծակից ելնելով, վայրէջք էր կատարելու մեզ վրա: Եթե վերելակը պիտի կանչեինք և երկար սպասեինք՝ ռիսկն ավելանում էր, դե, իսկ եթե այն զբաղված էր և մանավանդ թե իններորդ հարկ էր գնում ու հետո իջնում առաջին (ականջներս կեղտոտ դռանը հենելով՝ ճռռոցն ուշադիր ունկնդրում էինք)՝ գերադասում էինք աստիճաններով իջնել, քան սպասել, ռիսկին տրված:

Դա էլ հաճելի չէր, քանի որ ներքևի հարկերում ճիշտ ինչպես իմ անմիջական տակի հարևանն էր արտագաղթել՝ արտագաղթել էին նաև այլք, և նույնիսկ եթե չէին արտագաղթել՝ մեռել էին կամ ապրում էին հատկապես աղբասեր կամ անօգնական մարդիկ, քանի որ այդ հարկերում է՛լ էր աղբամուղը ծակ, և նրա միջով գալարվող օձազիբիլի խոշոր չափաբաժին միշտ դուրս էր թափվում, գլորվում-սփռվում և մեկընդմիշտ պառկած մնում այդ հարկերի բնակարանների շուրջբոլորը, ներառյալ նորոգված մի քանի սալիկ շեմերին:

Ես էլ էի անօգնականներից. Մարինան միայն նայում էր ինձ իր պաղ աչքերով և ոչինչ չէր հուշում: Բերել էի նրան այստեղ՝ որ հանգիստ աշխատի, իր գիտությամբ զբաղվի, և ահա… Սկզբում՝ քաքը, հիմա՝ սա:

Մի քանի տարի տևեց, մինչև հանճարեղ պլան հղացա և իրագործեցի. ճարեցի ժեշտի մի կտոր և դրանով փակեցի մեր հարկի աղբամուղի ծակը, մետաղալարով այն ամուր գրկեցնելով աղբամուղի հաստ խողովակի շուրջ:

Ինձնից գոհ էի, երբ դա իրագործեցի. նույնիսկ ամենաանելանելի դրությունից կա ելք, երբ կենտրոնանում ես ու վճռական դառնում. դա ԱՐԱՐՔ էր իրոք՝ իր կյանքը փոխող տղամարդուն սազական վճռականությամբ արված: Աքլորացած՝ քայլում էի համակարգչին հակված Մարինայի շուրջ, խանգարում կենտրոնանալ:

Դա ֆիզիկական ներխուժում էր գործերի ընթացքի մեջ: Իհարկե, հայտարարություն գրելն ու փակցնելը նույնպես ներխուժում էր, սակայն ոչ այդքան սկզբունքային, զուտ հորդոր, բառեր, բառեր...

Բայց, ինչպես ասացի, գրվածքն էլ օգնեց որոշ չափով, ավաղ, ոչ ամբողջապես: Հարևանների որոշակի մաս դադարեց աղբամուղից օգտվել: Արդեն տանը նստած այդքան հաճախ չէիր լսի աղբամուղի երախի կափարիչի բացել-փակելն ու զիբիլի աղմկոտ գլորվելը տարտարոս, բայց էլի երբեմն-երբեմն լսում էի: «Սենյակը» պռնկե-պռունկ այլևս լցված չէր, բայց էլի բավական լիքն էր՝ մեկ քառորդի չափով, ինչը լիովին բավական էր, որ առնետների թագավորությունը բարգավաճի:

Տեսնես ո՞վ է:

Հետո սկսեցի նկատել այլ դեպքեր. երևի, եկողները՝ տեքստս կարդացած, կեսը հասկանում էին, կեսը՝ ոչ, քանի որ բացատրական նկար չկար, և իրենց աղբը՝ Սասի տոպրակների մեջ, չէին գցում աղբամուղ, սակայն նաև չէին տանում շենքի ետև՝ աղբարկղ. թողնում էին պարզապես մուտքի մեջ, իրենց հարկում, հենում պատին և մեկնում, երբեմն էլ՝ բակում հենում մուտքի դռանը կամ խնամքով հենում ծառի բնին:

Թե ի՛նչ պիտի արվի այդ աղբի հետ, չգիտեի, ինքս էլ, իհարկե, գրեթե արդեն պատրաստ էի տոպրակներն անձնազոհաբար վերցնել և տանել-հասցնել աղբաման, բայց եսասիրությունս և էքսպերիմենտալ ոգիս թույլ չէին տալիս. տեսնենք կգտնվի՞ արդյոք, ինձնից բացի, մեկ ուրիշը, ով չի զզվի քաղաքացիական իր այդ պարտքը կատարելուց:

Չգիտեմ, գտնվում էր, թե ոչ, երբեմն այդ փաթեթներն ի վերջո բացվում էին, գուցե առնետի, շան, կատվի թե բոմժի միջամտությամբ, և պարունակությունը սփռվում էր բակով մեկ, մինչ քամին չ«մաքրեր»-տաներ մեկ այլ տեղ կեղտոտելու, երբեմն էլ՝ իրոք անհետանում: Իսկ աղբամուղի խողովակի դղրդյունը շարունակում էր պարբերաբար, թեև հազվադեպ, լսվել: Բայց մի օր շատ հաճախակի դարձավ, ես դուրս թռա բնակարանիցս, վազեցի վերև, տեսնեմ՝ բնակարան են նորոգում: Նորոգողին հարցրի.

- Դու՞ք եք աղբամուղի մեջ բան շպրտում:

- Չէ, ի՛նչ ես ասում, ես պարզապես այստեղ վարձու աշխատող եմ, - ստեց այդ հաճելի տարեց մարդը:

Ես շուռ եկա, որ իջնեմ իմ բնակարան, երբ հանկարծ նորոգվող բնակարանից մի փոքրիկ դուրս եկավ, ձեռքին՝ Սասի զիբիլի տոպրակ, վազեց դեպ աղբամուղը, բացեց, շպրտեց և վերադարձավ բնակարան, ճամփին գոռալով.

- Պա՛պա, պա՛պա, ես գցեցի, էլ ի՞նչ անեմ:

Նրա հայրը՝ մինչև գոտկատեղը մերկ, դուրս եկավ և փոքրիկին սեղմեց իր մազոտ փորին ու սկսեց համբուրել նրա աղբամուղոտ թաթիկները:

- Կներեք, սակայն ինչու՞ եք աղբը նետում աղբամուղ, - ասացի ես կուլտուրականորեն:

- Բա ի՞նչ անենք, - զարմացավ մարդն ու իսկույն, երեխային ոտքերի մեջտեղն առնելով, ռազմական կեցվածք ընդունեց: Մազերը բիզ-բիզ կանգնեցին, աչքերը շլդիկացան:

- Բայց չե՞ք տեսնում, որ այնտեղ գրած է, որ չգցել:

- Ես գրածներ չե՛մ կարդում, - ասաց տղամարդն արհամարհորեն և մուգ թուք թքեց իր հարկաբաժնի վրա՝ իր երեխայի գլխիկի վրայով, իր դռան դեմի սալիկներից փոքր-ինչ ձախ, որ իր կինը ստիպված չլինի հետո մաքրել:

- Դե դրա համար էլ գրվել է, որ կարդաք. չէ որ աղբամուղի «սենյակը» ներքևում չի դատարկվում, - ասացի ես:

- Իսկ ինչի՛ համար է այդ դեպքում աղբամուղը, - ասաց նա:

- Իմ կարծիքով, սա սխալ մտահղացում է եղել, - ասացի, - հասկանու՞մ եք՝ ժամանակի՝ սովետի ժամանակվա գաղափարներից է: Համաշխարհային…

- Բայց եթե կա՝ ինչի՛ չպիտի օգտագործեմ:

- Դե որովհետև կեղտ է տարածում է՛լ ավելի մեր շրջակայքում:

- Է թող գան զոդեն էդ դեպքում, - ասաց տղամարդը:

- Ճիշտ եք, սակայն հեղափոխությունը դեռ չի հասել մեր մուտք և մեր համատիրություն, - ասացի:

- Դե ոնց իրեն ընտրել եք՝ թող էդպես էլ գա ու հասցնի:

- Ու՞մ ենք ընտրել:

- Ձեր քաղաքապետին:

Ես մի պահ կարկամեցի: Բայց ոչ երկար:

- Դա ի՞նչ կապ ունի: Աղբամուղի ներսի պատերին տասնյակ տարիների չափ նստած կեղտ է: Ամեն անգամ, երբ նոր կեղտ եք շպրտում՝ այդ շերտն ավելանում է: Եվ դուք, ձեր ընտանիքը, ձեր երեխան այդ կեղտն եք շնչում, նրա մեջ ընկղմված եք ապրում:

Իմ պատկերավորությունն ու երեխային մատնանշելը մի քիչ ազդեցին նրա վրա:

- Չգիտեմ, - ասաց, և արդեն այդքան էլ խրոխտ չէր նրա ձայնը. – դուք ընտրել եք՝ ինքն էլ թող գա մաքրի:

Սակայն պիտի ասեմ, այդ օրվանից այդ հարկից զիբիլի՝ աղբամուղ թափվելը կա՛մ շատ քչացավ, կա՛մ իսպառ դադարեց: Վաղուց չեմ լսել: Իհարկե, գուցե նա այդ բնակարանում չի ապրում պարզապես:

**

Բայց մեկ այլ հարկից դեռ լսվում էր: Եվ մի օր ես, աստիճաններով իջնելիս, տեսա ներքևի հարկի մի կնոջ, երեխան՝ կողքին. կինը ձեռքին ուներ տոպրակ, և աղբամուղի երախը բացեց, որ տոպրակը գցի մեջը, սակայն այդ պահին երեխան ծծովի աքլորը գցեց մուտքի հատակին՝ վերելակի դիմաց, և վերցրեց ու նորից բերանը տարավ:

Կրկին, չնայած տարիներ շարունակ այդ մուտքում եմ բնակվում՝ նրանց չէի տեսել մինչ այդ: Կամ՝ տեսել էի և չէի հիշել, քանի որ մեր մուտքում հարևաններից գրեթե ոչ մեկը մյուսին չի բարևում: Ես էլ ում հիշում եմ՝ բարևում եմ, բայց ոչ ամեն անգամ ստանում պատասխան, շատերը զարմանքից քար են կտրում և ուշադիր վրաս նայում, որ տեսնեն թե ո՛վ է այս ջրիկ խելառը:

- Մի՛ արա, - ասաց մայրը, - կեղտո՛տ է:

Սակայն, ըստ երևույթին համոզվելով, որ տղան ոչ մի վատ բան էլ չի անում՝ ի՞նչ է անում, որ, իր շիրայոտ աքլորիկը գցեց հատակին, հետո կռացավ-վերցրեց ու բերանը տարավ, նույնիսկ մինչ այդ ուշադիր նայեց և փչեց վրան, որ շիրային կպած փոշին մի քիչ խլրտա, - կրկին շուռ եկավ դեպ աղբամուղը:

- Բայց դուք չե՞ք տեսնում, այստեղ ինչ է գրված:

- Ես գրածներ չեմ կարդում, - ասաց կինը, զարմացած և վրդովված:

Մազերը բիզ-բիզ կանգնեցին:

- Բայց չէ՞ որ ձեր երեխային է վնաս, կեղտ է ներսը, և ներքևից չի մաքրվում:

- Բայց ինչի՞ են դա ստեղծել էդ դեպքում:

- Դե սխալվել են՝ ստեղծել են: Մի հիսուն տարեկան կլինի:

- Ուրեմն դուք իրենցից խելո՞ք եք: Մասնագետներին չե՞ք հավատում: Դուք ի՞նչ մասնագետ եք: Եթե չի կարելի օգտագործել՝ թող զոդեն:

- Ձեր երեխային է վնաս:

- Ավել-պակաս շաղակրատում եք, - ասաց կինը, վճռականորեն բացեց աղբամուղի երախը, ճխտեց իր ապրանքը մեջը: Լիքը տոպրակն աղբամուղը խցանեց, ներքև չսահեց: Խցանումն ու դրանից ազատելը հետո մեկ այլ կինո էր լինելու: Ես տեսա ապագան: Տեսել էի արդեն բազմիցս: Վերելակը ժամանել էր: Կինը երեխայի հետ նստեց վերելակ և, առանց իսկ, իհարկե, ինձ էլ առաջարկելու միանալ՝ կոճակը սեղմեց և երթևեկեց վար:

**

«Գուցե իսկապե՞ս պիտի զոդեմ». վճռականությունը սկսում էր եփվել մեջս: Եթե հայտարարությունները գրեցի և փակցրեցի, եթե ամենամեծ ծակերը ժեշտով փակեցի, ապա ինչու՞ չզոդեմ: Համատիրություն կոչվածին դիմել՝ ոչ. դա կնշանակեր հարևաններից ստորագրություն հավաքել: Մի անգամ արդեն ինձնից հավաքել էին, իբր հենց այդ նպատակով:

Ես վճռական մարդ չեմ, ինչպես արդեն ասացի: Խիզախ չեմ: Օրինակ, հեղափոխության ժամանակ վախենում էի, երբ երեխաներին Նիկոլը հրավիրեց հեղափոխություն: Վախենում էի, որ մի վատ բան կլինի դրանից: Համարում էի, որ դա սխալ է: Թեև եթե չհրավիրեր՝ գուցեև ոչինչ էլ չստացվեր: Բացի այդ՝ հասկանում էի, որ դա նա՛ չէր սկսել. նախկին իշխանությունը միտինգների որ երեխաներին էր հավաքում՝ դրանից էր սկսվել երեխաների՝ որպես քաղաքական խաղաքարտ օգտագործելը: Հիմա էլ վերցնեմ ինքնագլուխ սկսեմ զոդել՝ շուխուռ բարձրանա, միլիցա կանչեն, ինձ մեղադրեն հասարակական կանոնները խախտելու մեջ... Պետք է թաքուն անել, կարելի է մի քանի գիշերվա մեջ՝ եթե անաղմուկ զոդիչ լինի՝ ամեն գիշեր կափարիչներից մեկը թաքուն-թաքուն զոդել և՝ պու՜կ փախնել, ասես ես կապ չունեմ... Բայց կպոկեն… Ես էդքան պինդ զոդել կկարողանա՞մ որ: Բացի փոքր ժամանակվա ռադիոպլատայի լարերը հաճույքով զոդելը, ուրիշ բան կյանքումս չեմ զոդել, թեև մինչև այսօր քթիս մեջ է կանիֆոլի մանկական հոտը:

Գնում էի Մյասնիկյանի արձանի կողմը, և նորոգվող պուրակը դեռ բաց չէր: Քանի որ տխուր էի, որ նրա ծառերը կտրել են, գնացի Անգլիական պուրակ մտա, որը, թեև էլի շատ փոքրացած, բայց ստվերոտ է, և մեջը կա դեռ մնացած մի քանի մեծ ծառ:

Մի խեղճուկրակ մարդ մի բութ դանակով չարչարվելով մի փարթամ ճյուղ էր սղոցում այդ մեծ ծառերից մեկի:

- Կներեք, ինչու՞ եք կտրում այս առողջ ճյուղը:

- Բա ինչ անեմ, չկտրե՞մ:

- Իհարկե, ոչ: Բայց ո՞վ է ձեզ ասել, որ կտրեք:

Մարդը շվարած կանգ առավ:

- Սյամոն:

- Սյամոն ո՞վ է:

- Եսի՞մ: Երևի՝ պուրակի տերը: Ահա, կանգնած է:

Հեռվում մի խումբ տղամարդկանց մեջ կանգնած էր Սյամոն: Մոտեցա խմբին:

- Կներեք, Սյամոն ո՞վ է:

- Ես եմ, ի՞նչ կա որ:

- Կներեք, այն ծառի ճյուղն ինչու՞ է կտրվում:

Կանգնած տղաներից մեկը մեր արանքը մտավ.

- Բայց դու ով ես, է, ախր, ա՛յ գյադա:

- Գյադան դու ես:

- Բայց ի՛նչ գորձ ունես, հարցեր ես տալի: Հելի գնա:

Սյամոն այդ տղային կուլտուրականորեն մի կողմ հրեց.

- Հանգիստ, հանգիստ, պարզապես մտահոգ քաղաքացի է:

Սակայն տղան չէր հանգստանում.

- Բայց դու ի՛շշ մասնագետ ես արա՛:

- Ինչ կապ ունի:

- Այ հենց է՛դ ա վատը է՛լի որ անկապ-անկապ գալի խառնվում եք:

- Հանգիստ, հանգիստ, - ասաց Սյամոն և կրկին շուռ եկավ դեպ ինձ:

- Հիմա ես ձեզ բացատրեմ՝ կհասկանաք, - ասաց: - Մենք ծառերն էտում ենք, որ ավելի լավ աճեն: Շուտով քաղաքապետն է պուրակն այցելելու, նախապատրաստվում ենք, հո անխնամ չե՞նք թողնելու:

- Բայց հոյակապ առողջ ճյուղն ինչու՛ եք էտում:

- Բայց դուք ինչի՞ մասնագետ եք:

Տարակուսում էի, ինչ ասեմ նրան, մյուսներն այն կռվարարին ետ էին պահում:

- Ինչ տարբերություն: Պարզապես անցորդ եմ:

Դա նրան, երևի, վախեցրեց: Կարծեց, որ Ազգային ժողովի ծպտյալ անդամ եմ կամ այլ պաշտոն ունեմ՝ այս, նորերից եմ:

- Ես ձեզ հավատացնում եմ, որ ոչ մի սխալ բան չենք անում: Ես արդեն հրամայեցի դադարեցնել:

- Բայց արդեն կեսից ավելին կտրված է:

- Բա հիմա ի՞նչ անենք, - շփոթված ասաց նա:

- Դե այս մեկը կտրեք ու էլ մնացածը չկտրեք, - ասացի: - Շնորհակալություն:

Ու շուռ եկա և քոռ ու փոշման քայլեցի դեպ ելքը:

Բիձուկն էդպես էլ կանգնած էր:

- Բա ես հիմա ի՞նչ անեմ, - ասաց:

- Դե կտրի, կտրի, էստեղ ղեկավարը ես չեմ, - ասացի: - Ասել են կտրի՝ կտրի, արդեն կեսը կտրել ես, փիտրել ես, ոչ թե կտրել: Այդ ճյուղը կտրի՝ մնացածը հանգիստ թող:

Եվ նա կրկին բութ կեռ դանակը խրեց ծառի անմեղ մսի մեջ, որը բլթբլթալով սպիտակ արյուն էր ցայտում:

Մի երկու ամիս հետո անցա՝ էդ ծառն էլ չկար. տեղը բատուտ էր դրած, երեխաները փողով թռվռում էին:

**

Ձմեռնամուտին՝ շատ անժամանակ, անպոչ մի կատվամայր՝ կեղտոտ սևաոսկի գույնի, հինգ հատ կենդանի ձագ էր բերել մեր մուտքի առաջին հարկում, աստիճանի կողքը. այնտեղ մի քար էր դուրս եկել, չգիտես ինչու, աստիճանի տակի պատի միջից (դիմացի պատը՝ դեպ աղբամուղի «սենյակ» տանողն էր, իսկ սա՝ աստիճանի տակ), և անցում բացել դեպ խորքային նկուղային տարածքներ: Եվ ահա անպոչ մայրը նկուղային այդ տարածքում ունեցել էր ձագերին և հետո դուրս բերել մարդամեջ՝ որ ապրեն, ու՝ կերակրենք, հույսով:

Երբ եկա ու տեսա դրանց «բույնը»՝ սիրտս ճմլվեց, քանի որ կատու սպանելը մեր հանրության հաճույքի ակունքներից է, «տեսնես ինչ է լինելու բախտները», և ուրախացա, քանի որ կողքներն ամանիկ կար՝ կաթով լի, ուրեմն կա՛ն, կա՛ն դեռևս կենդանի, սրտաճմլիկ հարևանիկներ, որոնք դեռևս որոշել են չսպանել:

Սակայն կաթ նրանց տալը քիչ էր, իհարկե, և ես էլ սկսեցի առնել ինչ-որ ավելի նշանակալի ուտեստներ և հրամցնել, թեկուզ եթե փոքրիկները չուտեն՝ մայրը կուտի, սկզբում՝ սասիսկա, հետո հայտնաբերեցի կատվակերերը խանութներում, առնում էի այն կոշտ գնդիկներից, որ նույնիսկ նորածին մանկիկները փորձում էին ուտել, եթե կաթի մեջ թաթախված էր, կամ՝ իրենց դելիկատեսներից՝ թիթեղյա պարունակների մեջ՝ ձուկ և սոուս, հավ և սոուս, միս և սոուս, մուկ և սոուս, մողես և սոուս: Եվ երբ բերում էի, հարձակվում էին, մլվլալով, ոտքերիս մեջ խճճվում, քիչ էր մնում ճխլեի: Մայրը սպասում էր, համբերատար, մինչ ձագերը կշտանան, սկզբում հատակին էի թափում, հետո զզվեցի այդ վարքից և պլաստմասե ամաններ սկսեցի հետս բերել, դնում էի ամանի մեջ, եթե խորն էր՝ կատվիկները պիտի փաստորեն մեջն ընկղմվեին, սկեին, որ ուտեին, բայց դե ի՛նչ կարևոր է, թող ճգնեն, մեծանան, սկզբում ջուր էլ էի տալիս, բայց Մարինան ասաց, որ ջուր նրանց, չգիտես ինչու, պետք չէ, զարմացա, համաձայն չէի, բայց իրոք ջրի պակասից, կարծես, չէին տառապում, հետո պլաստմասե ամանների ավելի հարմար տեսակներ սկսեցի ճարել, իսկ եթե մի աման էր՝ հերթականություն ունեին մշակած, սկզբում մեկն էր գալիս, մնացածը հանգիստ սպասում էին, հետո՝ մյուսը:

Սպասում էր մայրը, պոչի կճատի կարմիր արյունոտ ծայրը տնկած, մինչ բոլորը սնվեն-վերջացնեն, հետո ինքն էր մոտենում. դա հասկանալով՝ սկսեցի երկու աման ու երկու փայ բերել, փայերի քանակը՝ որ վեցին էլ հերիքի, կալկուլացիա էի անում մտովի, անընդհատ անհանգստանում, որ կսխալվեմ, քիչ կլինի, շատ լինի՝ քիչ չլինի, հետո վախենում էի, որ հարևանները տեսնեն, որ ուտելիք է մնացել, հասկանան, որ կերակրող կա՝ չարանան ու ոչնչացնեն, չգիտեի, թե մյուս կերակրողն ո՛վ է, ովքե՛ր են, թաքուն էին ապրում մեր հարևանները, բոլորս էլ թաքուն էինք կերակրում, որ մեզ չբռնցնեն էդ գործին ու չմեղադրեն կեղտոտ մուտքի աղտոտումն է՛լ ավելի արմատացնելու մեջ՝ կատվասիրության հիմքով:

Կատվիկներից մեկը, երևի՝ աղջիկ, գրեթե լրիվ սպիտակ, - ամենագեղեցիկն էր: Մյուսը՝ երևի, էլի աղջիկ, սպիտակ ու գորշ էր, էլի շատ գեղեցիկ: Մյուս երկուսը կարծես երկվորյակ էին. երբ դա ասացի Մարինային՝ ծիծաղեց, ասաց, որ իրենք հինգն էլ երկվորյակ են՝ հնգորյակ, սակայն ես հակաճառեցի, ասելով, որ միգուցե այս երկուսը միաձվից են, ոչ միայն պարզապես երկվորյակ, քանի որ իրար շատ նման էին և միշտ միակերպ էին գործում: Մեկն էլ, ուրեմն, էլի սրանց նման էր՝ բայց առանձին ու այլ. այս երեքը, իմ կարծիքով, արու էին, թեև այդպես էլ երբևէ չստուգեցի. չէի էլ ուզում ձեռք տալ, քանի որ այդ խնդիրն էլ ունեմ. կենդանի շատ եմ սիրում, և փոքր ժամանակ ծնողներս կատու բերել էին ու պահում էի, բայց ալերգիա եմ ձեռք բերել երիտասարդ տարիներին՝ Մոսկվայի համալսարանի հանրակացարանում, երբ խավարասերներին ոչնչացնելու համար դիխլոֆոս էի պզզցնում փոքրիկ սենյակումս ու պառկում քնելու, նույնիսկ առանց հսկա ստալինյան լուսամուտը բացելու, քանի որ հսկա էր՝ սենյակի կեսի չափ, իսկ սենյակը՝ մի պտղունց, և ցուրտ էր հիմնականում դրսում՝ բուք:

Այդպես, փորձելով մայր խավարասերի թագավորությունը ոչնչացնել պահարանում, խնամքով դարսած շորերիս արանքում (որոնց մեջ, շատ հարմարավետ, վխտում էր իր թագավորությունը, մեկը ոչնչացվում էր՝ մյուսն էր առաջանում, մի քիչ ձախ, ասես Կիլիկիա), ես ձեռք բերեցի մեկընդմիշտ «ասթմատիկ երևույթներ», և այլևս չէի կարող կատու պահել կամ նույնիսկ շոյել փոքր-ինչ երկար, և եթե ձեռք էի տալիս՝ պիտի գնայի և ուշադիր լվացվեի, իսկ իրենք վխտում էին, հսկա և հաճելի բրդոտ խավարասերների պես, ձեռքերիս արանքում (և ամեն նրանց աղվամազի հպում ասես մեջս ցանկություն առաջացներ միայն և մեկընդմիշտ այդ հպումները զգալ, փախչել այս աշխարհից և մեկ այլ աշխարհում միայն նորածին կատվի ձագ ձեռքերիս հպել, ինչից սրսփում էի, ասես կույս), քանի ես փորձում էի մածուցիկ դելիկատեսը՝ լոբով լոր, ծորացնել իրենց ամանիկների մեջ հավասարաչափ և այնպես, որ թիթեղյա պարունակում թանկ ծախս քիչ մնա, հետո հետս հեռատեսորեն բերած անձեռոցիկով ձեռքս մաքրում կատվակերից և արագ փախչում, որ հարևանները չբռնցնեն ինձ հանկարծ մարդկայնություն դրսևորելիս:

Իրոք էլ նման էին, - մանավանդ մայրն ու այն երեքը՝ երկվորյակներն ու վերջինը, - նման էին, իհարկե, ոչ խավարասերի, այլ՝ խլեզի կամ ավելի շուտ օձի, զոլավոր ծածկույթով՝ կեղտոտաոսկու և գորշի արանքում, սևոտ զոլերով ողջ մեջքերը, կոկորդիլոսի պես, պատված, և երբ վերևից էիր նայում՝ ասես սողում էին, մարմնիկները գալարվում էին այդ զոլավոր նախշի հետ միասին. ամենահամարձակն այն սպիտակ ու սևն էր, իսկ երկվորյակներից մեկն ամենախեղճն էր՝ միշտ նրան դուրս էին մղում ամանների մոտից, նրան բաժին էր մնում լպստելը, և մի անգամ որոշեցի, որ հատուկ իր համար պիտի երրորդ ամանիկը բերեմ, բերեցի, բայց էլի չմոտեցավ, մինչև ուժեղները չավարտեն. այդ հիերարխիան, մոր՝ համբերությունն ու անձնուրաց ձագասիրությունը, մյուսների՝ իշխաբուրգը, որին մայրն, ավաղ, չէր խառնվում, - ճիշտ ինչպես մեր մայրերը հաճախ չեն խառնվում մեր՝ փոքրիկներիս, դաժանագույն գզվռտոցներին, չեն էլ նկատում դրանք, նույնիսկ թե իրենց աչքի տակ է տեղի ունենում, - սակայն մտածել էր տալիս, որ գուցե իրենք, բացի ինձնից ու անհայտ մյուս բարերարներից, ունեն նաև այլ սնուցման աղբյուր, թե այդքան համբերատար են լինում երբեմն: Գուցե նկուղի խորքերում իրենք բռնում ու դաժանորեն գզում են պատահական մուկ, խմում նրա արյունը, դրա համար էլ ծարավ չեն, կամ գոնե խավարասեր ու պապուկ խժռում, խռթխռթացնելով: Փորձում էի նրանց դեմքերը տեսնել, բայց դա դժվար էր, խլրտալով իմ շուրջ ուտելու նպատակով՝ նրանք դեմքիկները փախցնում էին, իսկ երբ նոր էի գալիս կերակրելու՝ կարճ նայում ու էլի աչքուկները փախցնում, - սակայն բազում ակնթարթային կադրերից, կտոր-կտոր խճանկարի պես հավաքելով դրանք ուղեղումս, ես վերջապես կազմեցի դրանց երեսների նկարագիրը. մռութներն այդ առանձնահատուկ փոքրիկ էին և եռանկյունի, եռակողմ բուրգ: Բուրգիկներ էին գլուխիկները, ականջիկները, աչուկները՝ փոքրիկ և պսպղուն: Ասես ճապոնական կատուներ լինեին: Փոքրիկ էին գլուխիկները, սկզբում կարծում էի՝ որ մեծանան՝ կմեծանան, հետո, մայրիկին և իրենց զարգացումը դիտելով, հասկացա. ո՛չ. սո՛րտ են այդպիսի, երևանյան կատվի դեպքում անսովոր փոքր բուրգաձև գլուխիկներ: Մեծանում էին անհամաչափ. սպիտակն ու սպիտակագորշուկն ավելի արագ, ամենախեղճը՝ ամենադանդաղ, սպիտակագորշուկն արդեն ոտնձգություններ էր անում աստիճաններով այլ հարկեր: Երբեմն տնախոսը կամ ներս մտնողին խաբելով՝ մուտք էր սողոսկում մի գորշ կատու, բավական աննկատ ու ջահելոտ, սկզբում անհանգստանում էի, որ կնեղացնի բալիկներին, հետո տեսա՝ ոչ, նույնիսկ երբ կերակրում էի նրա ներկայությամբ՝ մի կողմ կանգնած սպասում էր, հատուկ իրեն մի կտոր էի տալիս՝ չէր ուտում:

Անպոչ, կարմիր կճատով մայրը՝ ողնաշարի կոտրված մասը կարմիրի միջից դուրս ցցված, շատ հալումաշ և պառավ տեսք ուներ, դրա համար չէի կարծում, որ այս օտարը նրա ամուսինն է, սակայն Մարինան եզրակացրեց, որ այո: Գուցե հորեղբայրն էր կատվիկների, չգիտեմ, ինչ էլ լինի՝ գալիս թափառում էր հարկերով, սակայն նրանց կերակրելիս ուտել հրաժարվում, հետո թողնում-գնում ցրտի մեջ:

Մի օր դուռս ծեծեցին, տնախոսը չէր, երևի հարևան է, նայեցի տեսածակից՝ փոքր-մոքր մարդ էր կուլտուրական:

- Ո՞վ է:

- Ձեր իններորդ հարկի հարևանը:

Դուռը բացեցի: Անծանոթ էր, բայց դե ով գիտի, երևի երբևէ իրար չենք առնչվել մինչ այդ:

- Բարև ձեզ, ստորագրություններ եմ հավաքում աղբամուղը զոդելու համար:

- Իհարկե, իհարկե, - ասացի և առանց նայելու ստորագրեցի:

Մի ութ ստորագրություն արդեն կար թղթի վրա:

- Դե հա, դիմումը գրել եմ, ասացին հարևանների ստորագրություններ բերեք:

- Շատ շնորհակալ եմ, որ սկսել եք զբաղվել այդ հարցով: Իսկ, կներեք, մասնագիտությամբ ի՞նչ եք:

- Ատամնաբույժ:

- Շատ ուրախ եմ, ա՛յ այդպես պիտի բոլորով միասին հարցերով զբաղվենք: Այն հայտարարությունները ես եմ գրել, իմ ձեռքով փակցրել:

- Ի՞նչ հայտարարություններ:

- Դե, երեք լեզվով որ գրել եմ, որ աղբ չլցնեն:

Նայեց ինձ:

- Իհարկե, դա քիչ է, - ասացի, - զոդել է պետք: Ձեր պես լավ, հասկացող հարևաններով պիտի կարգի բերենք մեր մուտքը:

- Դե հա, թե չէ կեղտի մեջ կորանք, էն կատուն էլ էնտեղ է ձագ բերել, կատվամեզի հոտից խեղդվեցինք:

- Դե, կատվամեզի հոտ էս ցրտին չկա,- ասացի, - համ էլ չգիտեմ ի՛նչն է ավելի լավ, կատվամեզի հոտը թե առնետամեզի:

- Ի վերջո մեր մուտքը պիտի դառնա նորմալ քաղաքակիրթ տարածք, - ասաց, - դրանց հարցն էլ պիտի լուծվի: Էն քարը, որ նկուղ է տանում, պետք է տեղը դնել:

- Դե հիմա ձմռանը հո չենք կարող դուրս անել, - ասացի, - կսատկեն: Մի քիչ թող մեծանան, եղանակն էլ մի քիչ կարգավորվի՝ մեծ աշխարհ դուրս կգան, ծակը կփակենք: Ամեն դեպքում, - ասացի, - դուք ձեր պայքարի վերաբերյալ ինձ տեղյակ պահեք, լա՞վ, շատ լավ կլինի, թե աղբամուղը զոդվի:

Առաջարկեցի բջջայինների համարները փոխանակել, որպեսզի իրար հեշտ կապվենք, ուրախացած, որ համախոհ եմ գտել, թեև կատուների մասին իր ակնարկները, պիտի ասեմ, հոգուս խորքում որոշակի տագնապ առաջացրին, և երբ նա գնաց՝ ափսոսացի, որ չնայեցի, ի՛նչ էր գրած իբր ստորագրություններ պարունակող թղթի վերևում, կարծեմ բան էլ գրած չէր, ու մեջս կասկած սողոսկեց, որ ստորագրություն է հավաքում մեկ այլ բանի համար, մանավանդ որ ասաց, որ դիմումն արդեն գրել է և ուղարկել, իսկ հիմա ստորագրություն է հավաքում, ո՛վ գիտի, գուցե ստորագրություն էր հավաքում, որ, ասենք, իր տան և կողքի բնակարանի պատը քանդի...

Մյուս օրը տուն եկա՝ տեսնեմ կատուները չկան, քարն էլ ծակը փակած է ու սվաղված: Միայն իմ բերած պլաստմասե ամանիկներն էին, սվաղի մեջ կորած, որբացած թափված կատուների նախկին բույնի շրջակայքում:

Տխուր-տրտում բարձրացա վեր, տեսնես ի՛նչ են արել, էս ցրտին դուրս են մղել խեղճերին, տեսնես ո՛նց են դիմանալու:

Հետո իջա նրանց փնտրելու: Այս ու այնտեղ նայեցի շենքի շուրջ՝ չկային: Հո կատվածառայությունը չե՞ն կանչել-տանել տվել: Ամեն ինչ սպասելի էր, բայց այդպիսի անմարդկություն ամեն դեպքում չէի սպասում, հետո որ գային՝ կատուները հեշտությամբ ծակի մեջ կծկլեին, վեցը խլրտուն մեջք բռնելն այնքան էլ հեշտ բան չէ:

Բայց չկային, մեկ էլ տեսնեմ՝ մի հատ աղջնակ աղբամուղի «սենյակի» մոտ կանգնած, ձեռքին կաթի շշիկ՝ «փիս-փիս» է կանչում:

- Կներես, դու մեր մուտքի ձագերի՞ն ես փնտրում:

- Այո:

- Ես էլ:

- Ոչ մի տեղ չկան:

- Իսկ չգիտե՞ս, ով է ծակը փակել:

- Ոչ:

- Նա կիմանա, թե կատուները որտեղ են:

Սիրտս ջերմացավ. դա, ուրեմն, հենց այն աղջնակն էր, որ ինձնից բացի նրանց թաքուն կերակրում էր, թեև մի քիչ սխալ ձևով՝ կաթնաշոռ-բան էր տալիս, բայց դե էլի: Իմացա, ո՛ր բնակարանից է, բջջայիններ փոխանակեցինք:

Հիմա հո չէի գնալու բոլոր հարևանների դռները թակելու, թեև հենց առաջին հարկինի դուռը թակեցի, բայց չբացեցին:

Զանգահարեցի այն հարևանին.

- Կներեք, չգիտե՞ք, ով է ծակը փակել:

- Ես խնդրեցի համատիրությանը, կազմակերպեցին:

- Իսկ կատուներն ու՞ր են:

- Եսիմ: Նկուղում մնացին:

- Ինչպե՞ս նկուղում:

- Դե իրանք դուրս չեկան, ուրեմն երևի իրենց համար ներսում մնացին, էլի:

- Այսինքն դուք իրանց դուրս չե՞ք բերել:

- Չէ, ինչի՞ պիտի դուրս բերենք:

- Բայց գուցե իրանք էնտեղից ելք չունեն:

- Ո՞նց չունեն, դա հսկա նկուղ է, ողջ շենքի տակով է գնում:

- Բայց դուք հաստա՞տ գիտեք, որ ելք կա: Իմ իմացածով՝ չկա:

- Դե հիմա կա թե չկա, ի՞նչ տարբերություն:

- Ոնց թե: Զմռսել եք կատուներին պատի մեջ... Դուք կուզեի՞ք, որ ձեզ էդպես պատի մեջ շարեին:

Նա ընկալուչն անջատեց:

Մարինան էլ էր հուզված, բայց ինձնից քիչ.

- Փարաջանովի պես, - ասում էր նա՝ ամենագիտունիկը, - «Սուրամի ամրոցի» ու հազար ու մի այլ լեգենդի՝ կատուներին պատի մեջ են շարել, որ պատը, իբր, պինդ մնա:

- Հրանտ Մաթևոսյանն էլ է, - ասում էր, - գրել. թագավորի դստերը կամ որդուն կամ՝ երկրի ամենասիրուն աղջկան կենդանի-կենդանի զմռսում էին նոր կառուցվող ամրոցի պատի մեջ, որ կանգուն լինի:

- Հիշում եմ, - ասում էի, - Մոսկվայի համալսարանի Գլխավոր Շենքը՝ Գլավնոյե Զդանիե-ն, որում մեր հանրակացարանն էր, զեկերն էին կառուցել, և այնտեղ էլ էին ներդրել մարդ՝ պատերի մեջ: Գիշերները նկուղներից աղիողորմ ոռնում էին, թեև քառասուն տարի էր անցել:

- Բայց, - ասում էր ի պատասխան Մարինան, - «ընդամենը»՝ զեկերից, ո՛չ թե Ալիլուևային՝ Ստալինի աղջկան: Նա ժամանակին փախավ: Իսկ ոռնում էին՝ որովհետև զեկերն ավելի կենսունակ են և մնայուն, քան արքայադուստրերը:

Լավ, արքայադուստր կամ արքայազն, թեկուզ զեկ՝ հասկացանք, բայց՝ կատու՞: Էն էլ հիսուն տարվա սովետական շենքի հին պատի՞: Բա որ, ընդհակառակը, փլվե՞ց: Ու եթե կենսունակ են՝ ինչու՞ չեն մլավում:

Շվարած, գնացի նկուղի մասին պատկերացում ունեցող փնտրելու: Զգում էի, որ պատմությունը վերջացած է. եթե նկուղից անցք լիներ՝ արդեն դուրս եկած կլինեին և բակում կլինեին, կգային էլի մուտքի դռան մոտ կամ մոտիկ մի տեղ, քանի որ այստեղ էին ապրել իրենց ողջ կճատ կյանքերը: Մյուս կողմից, օրինակ, այն գորշ պոչը տնկած կատուն՝ իրենց հայրը թե հորեղբայրը, թե մայրիկի նոր փեսացու, երբեք չէր գալիս, որքան նկատում էի, նկուղից, միշտ՝ սպասում էր, որ մուտքի դուռը բացվի ու ինքը ներս սողոսկի արագ: Իրենք էլ, մայրիկի հետ միասին, չէր լինում, որ բացակայեին, եթե նույնիսկ չէին երևում՝ ուտելու որ կանչում էի, իսկույն դուրս էին թափվում նկուղից:

Հարցուփորձ արեցի մի քանի փորձված հարևանի: Ոչ ոք չգիտեր, նկուղից ելք կա, թե ոչ: Իհարկե, գուցեև կա, բայց՝ որտե՞ղ: Եվ ի՞նչ որակի: Մյուս մուտքերում էլ անցում դեպ նկուղ չկար: Դա փաստորեն նկուղ չէր, շենքի տակ տանող՝ հիմքի մեջ մնացած խորշեր: Կատվիկները չկային: Կռանում, ականջս մոտեցնում էի սվաղած քարին, կանչում «փիս-փիս»՝ ձա՜յն չկար: Մի կողմից դա գուցեև լավ էր, բայց մյուս կողմից…

Տխուր-տրտում բարձրացա մեր բնակարանը: Կրկին բան էր կատարվում, որի դեմն առնել չէի կարող. անուժ էի կանգնեցնել ծառի ճյուղ թե ծառ կտրելը, հին գեղեցիկ տուն քանդելը, մահացողների՝ մահը, տղուկների՝ բանակում իրար սպանելը կամ հակառակորդի կրակոցից սպանվելը: Անուժ էի կատվիկներին այլ տեղ ծննդաբերելը կազմակերպել, նրանց բուրգաձև գլուխիկներն ավելի մեծ ու պինդ դարձնել, նրանց մայրիկի պոչը վերականգնել, կյանքի ճակատագրին խառնվել և դիմադրել. անուժ էի որևէ բան փոխել: Եվ հանկարծ...

- Է՛վրիկա:

Գաղափարը փայլատակեց գլխումս այնպես, որ նույնիսկ ձեռքովս ճակատիս խփեցի:

- Չէ՞ որ կարելի է պատը քանդել, ծակը բացել: Գրողը տանի:

Դա «դեմ էր օրենքին», քանի որ ամենազոր համատիրությունն էր, հարևանիս խոսքով, քարը տեղը դրել: Այդ հարևանը, առաջին հարկինը և շատ այլք, բացի, երևի, բարեսիրտ աղջնակից, դեմ էին ելնելու որոշմանս և ինձ հետապնդեին, մեղադրեին, դատապարտեին: Ես վախկոտ եմ, խիզախ չեմ և չեմ սիրում կռիվներ, ռազբիրատներ, կոնֆլիկտներ: Ես ապրում եմ, գլուխս խրած ավազի մեջ, ջայլամի պես:

Եվ սակայն...

Ես կարող էի ճապոնացի կատվիկների կյանքը, եթե այն դեռ կար, փորձել փրկել, թեկուզ բոլոր թվարկածս ռիսկերի դիմաց, և դա, գուցե, կլիներ իմ կյանքի կարևորագույն արարքը՝ իր հետևանքներով, ինչպես նաև՝ գրեթե ամենավճռական:

Գետի հունով չընթանալ, շուռ տալ ճակատագիրը՝ կատվիկների և քո՝ միշտ հպատակվել դաժանությանը, անշրջվելի զարգացումներին... Շրջել կյանքի հունը՝ նրանց, իմ, հարևանների, քաղաքի, աշխարհի...

Ես այդ ամենը, իհարկե, չմտածեցի: Նույնիսկ Մարինային չասացի: Հենց որ հասկացա, որ պիտի պատը քանդեմ՝ իսկույն վերցրեցի մի ուրագ, մի պտուտակիչ, մի մուրճ և իջա ներքև: Պպզեցի նորասվաղ քարի դիմաց: Ականջ դրեցի. լռություն էր: Գուցեև սին են իմ փույթերը: Բայց ինչ արած: Պետք է ստուգել: Պտուտակիչը դրեցի երևացող նախկին ճեղքին և մուրճով խփեցի: Ճեղքը բացվեց, ուրագը դրեցի արանքը և երկու րոպեում հեշտությամբ քարը հանեցի իր ծակից: Քանդելը կառուցել չէ:

Քարը երբ դուրս հանեցի՝ ձա՜յն չկար: Չէ, սա էլ չօգնեց... չկան կատվիկները... կորան մեկընդմիշտ... Տխուր ու տրտում, դարձա տուն: Թող մի քիչ այսպես մնա քարը, հետո թարմ սվաղ կբերեմ և ետ կդնեմ:

Եվ հանկարծ... չեմ իմանում, որքան ժամանակ էր անցել, հանկարծ լսում եմ դռանս տակը՝ մլավոց:

Վազեցի դուռը բացեցի՝ սևագորշուկն էր՝ ամենայամանը մեջներից, գրեթե անպատկառը:

- Եկե՞լ ես: Բա մնացածնե՞րը:

Վերելակին չսպասելով սուրացի ցած:

Նա երբեմն-երբեմն ինձնից առաջ էր ընկնում՝ թռչելով աստիճանավանդակից աստիճանավանդակ, երբեմն էլ քիչ էր մնում ոտքերիս տակ ճխլվեր, հազիվ էի խուսափում կոխկռճելուց:

- Զգույշ, հիմար, զգույշ, - շշնջում էի, ներքև վազելով:

Բոլորը ներքևում էին: Ծակից դուրս եկած՝ անհանգիստ այս և այն կողմ էին անում, բրգաձև մռութիկները դեպ ինձ ձգում և սոված ու ծարավ մլավում:

**

Հպարտ (վերջապես մի բան արեցի կյանքումս, կենդանի շունչ փրկեցի)՝ ես գրեցի մի թղթի կտորի վրա. «Կատուներին ձեռք չտալ: Հարցերի դեպքում զանգահարել այսինչ համարով» և այն սոսնձեցի նրանց դիմացի պատին: Անասելի հրճված էի, կյանքը դարձել էր տանելի: Մարինան մի քիչ պապանձված էր իմ վճռական տղամարդկությունից: Հետո դուռըս ծեծեցին կրկին:

Ատամնաբույժ հարևանն էր:

- Ծակը դու՞ք եք բացել:

- Այո:

- Դե ինձ տվեք երկու հազար, ես բանվորին երկու հազար էի տվել, որ գա փակի:

- Իհարկե, - ասացի ու գնացի, որ դրամապանակս բերեմ:

- Բայց ինչի՞ եք բացել:

- Որովհետև կատուները ներսն էին մնացել:

- Նկուղը ելք ունի:

- Դուք համոզվա՞ծ եք: Որքան ես հասկացա՝ ոչ: Թե ունենար՝ այդպես միանգամից էլի նույն տեղից դուրս չէին գա:

Դիմացի հարևանի դուռը բացվեց: Այնտեղ ապրողները փոփոխական են, դա հյուրատուն է: Մի տիկին դուրս նայեց.

- Բայց ինչի՛ եք բացել, ախր այդ հոտն անտանելի է, դա կեղտ է: Հազիվ գլուխներս պրծցրել էինք:

- Կներեք, տիկին, դուք կուզեի՞ք, որ ձեզ պատի մեջ զմռսեին և ելք չունենայիք:

- Ի, - ասաց կինը, ներս գնաց իր բնակարան և դուռը շրխկացրեց:

- Աշխատանք էի արել, փչացրեցիք, - ասաց ատամնաբույժը: - Ուզում էի գոնե մի քիչ մեր մուտքը կարգավորել: Հոտն անտանելի է:

- Ինչ արած, պիտի տառապենք: Դուք պատկերացնու՞մ եք, ինչ հոտ կտարածվեր, եթե նրանք, այնտեղ զմռսված, սատկեին:

Աչքերը շլդիկացան: Մտքովը չէր անցել: Սպանողին պետք է իրեն հասանելի պրագմատիկ գաղափարներ առաջարկել, որ իմանա՝ ե՛րբ սպանի, ե՛րբ չսպանի:

- Ա՜-ա, - ասաց:

- Մի քիչ կմեծանան՝ դուրս կգան, ես ինքս քարը տեղը կդնեմ, - խոստացա:

- Ա՜, դուք կդնե՞ք:

- Իհարկե կդնեմ, - ասացի: - Սա զուտ ժամանակավոր է, մինչև մեծանան մի քիչ, ամրապնդվեն, որ դրսի ցրտին դիմանան: Անժամանակ են ծնվել: Հենց որ մի քիչ կազդուրվեցին՝ ես ինքս նրանց դուրս կտանեմ և քարը տեղը կդնեմ:

- Այդ դեպքում գումարը պետք չէ:

- Շատ լավ, - ասացի: - Կներեք, իսկ այն թուղթը ձեզ մո՞տ է:

- Այո:

- Կարելի՞ է լուսանկարեմ:

Եվ ես, ղասաբի ձեռքից թուղթը վերցնելով, լուսանկարեցի:

- Համենայն դեպս, - ասացի: - Քանի որ երբ ծակը փակեցիք՝ դադարեցի ձեզ վստահել: Ով գիտի ինչի՛ համար եք ստորագրություն հավաքում: Գուցե ուզում եք ծակ փակել, պատ քանդել կամ մեկ այլ այդպիսի բան անել: Չէ որ դիմումը ցույց չտվեցիք:

Նա ծուռ ժպիտով նայում էր ինձ:

Այդպես ես խնայեցի երկու հազար դրամ:

**

Կատվիկները շարունակեցին մեծանալ և կերակրվել, թեև անհանգստությունը սրտիցս չէր անցնում, նույնիսկ չնայած հայտարարությանս, որ փակցրել էի նրանց դիմացի պատին: Շատ էի տեսել, ինչպես են կատուներ հաճույքով ոչնչացնում կամ ոչնչացման եզրին բերում մարդիկ: Մի օր գալիս եմ՝ տեսնեմ նրանց կողքի բնակարանի դուռը՝ որ միշտ փակ էր, բաց է, մեջը ինչ-որ տղաներ են կանգնած ու վիճում, և թռփոշացած կատվիկներն էլ մուտքի մոտ են հավաքվել ու քիչ է մնում ներս մտնեն, իսկ սպիտակագորշուկը՝ ամենահետաքրքասերն ու նագլին, նույնիսկ մտել է ու իրենց կողքին է կանգնած:

Բաց դուռը ծեծեցի:

- Կներեք, - ասացի, - որ անհանգստացնում եմ...

- Բլա-բլա-բլա, - ասացին:

- Դու յու սփիք ինգլի՞շ:

- Նոու, - ասացին, - փարսի յա դա թըրքիշ:

- Ա-ա, թը՞րքիշ, - ասացի: - Թըրքիշ... պըրֆեկտ... Բու... բու... բու... մյավու..., քադըն..., - ու հանկարծ հիշեցի. – քեդի՛: Քեդիլե՛ր: Բու քեդիլեր՝ չոք մուալլիմ քեդիլեր (ուզում էի ասեի՝ կարևոր, արժեքավոր):

Փորձում էի, կցկտուր, իմացածս թուրքերեն բառերը հիշել, որ հասկացնեմ: Սպանել, սպանել ո՞նց էր, է՞: Ցեղասպանություն…

- Օյլմեք յոք, քեդիլեր բիթմեք յոք (դա սխալ էր – անգլերեն beating-ն էի փորձում թարգմանել), - ա՜, հա՛, հիշեցի՛, - քեդիլեր սոյքըրըմ յո՛ք: Բու բենի՛մ քեդիլեր, բենի՛մ:

- Հանգիստ եղիր, - ասացին, առանց զարմանալու իմ ասածից, ավելի շուտ զարմանալով, որ նախազգուշացնում եմ: - Իհա՛րկե ձեռք չենք տա: Թե ուզեն՝ թող գան ներս, թե ուզեն՝ մնան դրսում: Մենք խնդիր չունենք:

Ես շփոթված երջանկացա, թեշեքքյուրլեր ասացի, թողեցի գնացի, մխիթարված, որ գոնե այս քանի օրը՝ քանի այդ տուրիստներն այդ բնակարանում են հյուրընկալվել, կատուները գլխներին տեր ունեն, - հետո հիշեցի, որ ախր թուրքերը, - իսկ գուցեև մուսուլմաններն ընդհանրապես, - կատուներին պաշտում են: Ստամբուլը լի է կատուներով: Երբ արտակարգ դրություն էր, սրճարաններից չէր կարելի փողոցում երևալ, ու շատ ցուրտ ձմեռ էր, Ստամբուլի համար՝ անսովոր, կատուները սառչում էին, մի սրճարանատեր էլեկտրական ջեռուցիչը դուրս էր հանել, որ կատուները կողքին տաքանան, ոստիկանությունը եկավ և նրան բանտարկեց:

Դրա դեմ՝ բոլոր սրճարանատերերն իրենց ջեռուցիչները դուրս հանեցին մյուս օրը:

Այդ մարդուն ազատեցին, իսկ Ստամբուլի քաղաքապետը՝ ստամբուլապետը, շտապ կազմակերպեց, որ հատուկ բներ դրվեն քաղաքով մեկ՝ որ կատուները չսառչեն:

Այդպես է: Իսկ մենք չենք սիրում կատուներ, այսինքն մենք կիսված ենք. մի մասը սիրում է, մյուսը՝ ոչ: Դե, իհարկե, քանի որ թուրքը սիրում է՝ մենք պիտի չսիրենք, կասեք դուք: Դե իհարկե, կասեք դուք. Հիտլերն էլ էր կատուներ սիրում:

Մարինան, սակայն, ասում էր, որ խնդիրը շատ ավելի խորն է: Նա ազգագրագետ էր և ինձ անվանում էր ազգաանգրագետ: Իսկ ես, իրոք, ո՛չ թե պարզապես ազգաանգրագետ՝ ազգաբոբիկ էի, կարելի է ասել: Մարինան ստիպեց, որ Շալամով կարդամ: Շալամովը գրում էր, որ Գուլագում բլատնոյների ամենասիրելի գործը նայելն է՝ ինչպես է ինչ-որ բան մեռնում: Ինչ-որ բան մեռցնելն է, մեռցնելու կուլտն է նրանց գլխավոր հաճույքն ու պաշտանքը, լինի մեռցվողը մարդ թե բզեզ թե կատու: Եվ կատուները, իհարկե, բզեզ չեն ու ոչ էլ մարդ են, դրա համար կատու կամ շուն մեռցնելն ավելի հարմար է հաճախ: Շունն էլ կարող է վտանգավոր լինել, կծել: Մնաց կատուն, որին թե բռնես ճիշտ ձևի՝ ճանկռել էլ չի կարողանա: Շատ ձևերի անարգանք դեպ կատուները պատմվել էին ինձ նստած-հելած ընկերներիս կողմից, բան կա՝ չեմ էլ վերարտադրի: Նույնիսկ ազգագրագետ Մարինային չէի պատմում: Օրինակ, գիտե՞ք, թե ինչու են բեռդում կատվին բռնում, գլխին շոր հագցնում և սկսում թեյի գդալով խփել հետույքին... Չգիտեք: Ավելի լավ է չիմանաք էլ: Մանավանդ եթե կին եք: Քեդի: Այսինքն քադըն:

Հետո մենք արդեն մեր օրերի Գուլագի՝ քադընների՝ կանանց մի ռուսական գաղութի շեֆի մասին կարդացինք. որ իր բռնավորուհիներին ասել է, որ որքան սատկած քեդի՝ կատու բերեն՝ այնքան պարգևատրելու է, իսկ եթե տեսնի, որ կերակրում են կամ խնամում (ինչպես խոհանոցի աղբը մաքրող տատիկներն էին անում)՝ անխնա պատժելու (և պատժում է այդ տատիկներին):

Կատու մեռցնելը, ասում էր Շալամովը, գուլագային, բլատնոյ հոգու առաջին ձևն է՝ փորձության ենթարկել նորեկներին, ուղղորդել նրանց դեպ «ուղիղ», գուլագային «ճանապարհ». ստիպում են նրանց կատու սպանել, նախ՝ դա հաճելի է դիտելը, հետո՝ սպանել ստիպելով՝ նորեկներին քցում են, դարձնում իրենց պես՝ սպանող:

Իսկ մեզանում… Ազգագրագետ Մարինաս ասում էր, որ էդպիսի գրեթե ավանդույթ կա. որ մեծ եղբայրը փոքր քրոջ վրա փոքր ժամանակ կատու է շպրտում հատուկ, որպեսզի սա մեկընդմիշտ զզվի կատուներից: Հավատաալս լրիվ չէր գալիս, բայց ո՛վ գիտի:

- Քո եղբայրը քեզ վրա է՞լ է շպրտել:

- Այո:

- Բա դու կատուներից ինչի՞ չես զզվում-վախում:

Նա քմծիծաղում էր, գլուխս շոյում:

Հետո մի օր կատվիկները, որ, իհարկե, մեծանում էին, սակայն ո՛չ այն արագությամբ, որով ես կուզեի՝ ի վերջո անհետացան: Մինչ այդ արդեն մուտքի դռանը ներսից մոտենում էին, ես բացում-առաջարկում էի դուրս գալ՝ սակայն ետ էին քաշվում: Իրենց տաքուկ տեղը գտել էին, վախ կար մեջները, փորձված չէին դրսի աշխարհում ապրել: Անհանգստանում էի, Մարինային ասում՝ «Այդպես էլ, իմ պես, կմնան մամայի բալա, հետո որ դուրս գան՝ չեն կարողանա դրսի կոպիտ աշխարհում ապրել»: Պոչները, իրենց մայրիկի պես, տանուլ կտան: Թե ո՛վ էր պոկել նրա պոչը... Ագռա՞վը: Ոչ: Շատ կային անպոչ կատուներ մեր շրջապատում, ու չգիտեի. կա՛մ ավտոմեքենայի տակ են լինում, արխայինները, և երբ այն շարժվում է՝ ակով իրենց պոչը ճզմում-կտրում է... Կա՛մ հենց հատուկ գալիս ու պառկած կատվի վրայով է ուզում անցնել, փախչում են, սակայն պոչը չեն հասցնում փախցնել... Բայց այդ դեպքում ավելի շուտ, ինձ թվում է, կջնջխվեր, չէր պոկվի... Կամ՝ անտուն շները՝ գիշերային այդ որսորդների ոհմակներն են լու՜ռ, լռակյաց գալիս-դարանում և հանկարծ հարձակվում, հասցնում է փախչել, սակայն պոչը մնում է նրանց երախում: Մեր թաղում շներն այդպես կատվաորսի էին դուրս գալիս, բռնում-խեղդում ու թողնում-գնում գրեթե ամեն գիշեր: Անաղմուկ, շա՜տ փորձված:

Դրա համար բոլոր կատուներին խորհուրդ էի տալիս բարձր տեղ գիշերել, որ շան փայ չդառնան, սակայն ինձ լսող կար, բայց ոչ բավական, իսկ գուցե հարմար բարձր տեղ քիչ էին կարողանում ճարել:

Ինչ էլ լինի, մի առավոտ նրանք այլևս մուտքում՝ աստիճանի տակի իրենց բնի մոտ չկային: Ես որոշեցի, որ շատ չեմ անհանգստանալու. մեծացել են արդեն, եղանակն էլ շատ սառը չէ, ժամանակն է, որ դուրս գան մեծ աշխարհ: Ժամանակն էր. ոստոստում էին հարկեհարկ, մլավում դռների տակ, ջրի խողովակի բրդե պատյանը (որ չսառի) ճղրտելով՝ մագլցում նրանով մուտքի առաստաղի տակ... Այդ պատյանն էլ հետո պիտի նորոգեի:

Դուրս եկա բակ: Սպիտակին չգտա այլևս երբևէ: Ինձ թվում է, տարել էին, որպես ամենագեղեցիկի՝ պահելու: Աստված իրենց ու իր հետ: Մյուսներին դեռ ժամանակ առ ժամանակ տեսնում էի: Մի քանի օր էլ սպասեցի՝ քարը տեղը դրեցի, սվաղեցի: Հարևանները, անցնելիս, գովում էին:

Բակում հանդիպելիս՝ զրուցում էի հետները: Վերևից էլ՝ լուսամուտիցս ներքև նայելիս, մեր մեծ բակի անցուդարձին հետևելիս՝ հաճախ էի տեսնում նրանց, ինչպես և ուրիշներին: Մի թայֆա ճուտ էլ ավտոտնակի գլխի ձեղնահարկում էին ծվարել իրենց մայրիկի հետ, սև՜-սև, ասես սատանիկներ, ու շատ հավեսով խաղում են: Ա՛յ դրանք դիմացել էին ձմռանը, առանց ենթարկվելու մարդու կամ շան հարձակման: Մեծանում էին կանոնավոր կերպով: Իրենց մայրը՝ ողնաշարը կոտրած, մեջքը՝ միշտ աղեղնաձև, թույլ, բայց շատ շուստրի դուրս եկավ: Իմոնք նույն տեղը չգնացին՝ զբաղված էր, միայն մյուս ավտոտնակի գագաթից հետևում էին, ճիշտ ինչպես ես՝ պատուհանից, թե ինչպես են այս առողջ և հանդուգն, երջանիկ կատվիկները խաղում միմյանց, իրենք իրենց և այլ կատուների հետ: Իմոնք թափառում էին, անտուն էին, պանդուխտ: Էլի փոքրամարմին էին, սևուկների հրոսակը, իրենց համեմատ, շատ ավելի գեղեցիկ, առողջ տեսք ուներ և արագ էր մեծանում: Անպոչ մայրը հանկարծ գարնան կողմ կեղտոտ սևաոսկուց դարձավ բա՜ց գույնի շեկ, շշմելու էր: Ուշքի եկավ, և պարզ դարձավ, որ շա՜տ ջահել է, ոչ թե պառավ ու թլֆած, ինչպես ողջ ձմեռն էր թվում:

Գորշուկները, ում տեսնում էի, էլի խլեզների պես էին քայլում, կարծես օձը սողար: Սպիտակն, ասացի, գնաց, արտագաղթեց այլ կյանքով ապրելու, գրին քարդ շահեց, տեսնես հիշու՞մ է իր մանկությունը, լեզուն կկորցնի՞, թե կպահպանի:

Գորշասպիտակը՝ ամենաճլպտանը, էլի ամենաճլպտանն է, ամենից հաճախ իրեն եմ տեսնում, բայց ինքն էլ է տարօրինակ քայլում, ասես բնածին արատ ունենա՝ հետույքիկը չափից դուրս շատ շարժելով է քայլում, ասես թափահարի, ո՛չ ուրիշ կատուների պես: Ասես ավելի ճկուն լինի իր մարմինը, քան սովորական կատվի մարմինը պիտի լինի: Ինձ թվում է՝ վնասել են:

**

Այդ օրերից մի օր՝ Անգլիական այգի իմ այցելությունից ոչ շատ անց, հեղափոխությունը, որ որոշել էր քաղաքը բարեկարգել, եկավ-հասավ մեր բակ: Սկզբում էտեցին մեր բնակարանի դիմաց աճող մե՜ծ բարդին, անխնա այնպես էտեցին, որ բան չմնաց, ես գոռում էի պատուհանից, Մարինան՝ լացում, ես նկարում էի, իսկ ներքևի հարևանը, որի բաղում էր այդ բարդին և շուք էր գցել խմորեղենաթուխ իր բիստրո բիզնեսի վրա ու դրանով խանգարում էր, ինձ ասում էր, որ ինքն ունի բոլոր թույլտվությունները թաղապետարանից: Նա, ասում են, հին, պատվավոր գողական է, այսինքն՝ մոսկովյան գողականի եղբայր, և այդ օրվանից ինձ սառն էր բարևում, երևի՝ չէր կարողանում հասկանալ, թե սա ո՛վ է: Բնականաբար, ինքս էլ չեմ կարողանում հասկանալ: Գոռում էր ինձ, «դու մասնագե՞տ ես», իսկ ես ի պատասխան գոռում էի բարդին բենզինե սղոցով ճղող երիտասարդին.

- Էդ գործդ թարգի, մեղք չե՞ս, մեղք ես վզիդ փաթաթում, էդքան գործ կա կյանքում, գնա մի բան արա:

Նա ինչ-որ բան էր գոռում ի պատասխան, չէի լսում:

- Ի՞նչ, - ասացի:

Սղոցն անջատեց ու գոռաց.

- Դու ե՞ս իմ ընտանիքի հացի փողը տալու:

Բայց իմ ընդվզման օգուտը գուցե այն էր, որ այդ մի բարդին մորթեցին, կիսասպանեցին ու հեռացան, մյուս ծառերին այդ անգամ չհամարձակվեցին դիպչել: Նկատել եմ. թե սկանդալ ես անում՝ մի քիչ ետ են քաշվում ուտիճները:

Երկար չտևեց: Մի առավոտ տեսնեմ՝ մյուս կողմի լուսամուտի տակ աճող, լուսամուտից էլ վեր բարձրացող հսկա ծառի չորացած ճյուղերն են կտրում:

Մարինան իսկույն անհանգստացավ, բայց ես լավին հավատում եմ.

- Տե՛ս, - ասացի, - խնայելով են անում, միայն չոր ճյուղերն են ռնդում: Լավին՝ լավ:

Բայց, իհարկե, նայիվ էի ես ու վախկոտ, հույս ունեի՝ խառնվելու կարիք չի լինի:

Չոր ճյուղերը կտրեցին՝ հետո անցան առողջ ու փարթամներին: Ներքև վազեցի:

Սյամոն, իհարկե, իր տեղում էր: Ձեռք սեղմեցինք, որպես հին ծանոթներ:

- Ինչի՞ եք կտրում, - ասացի, - չէ՞ որ առողջ ճյուղեր են:

- Ավտոներին խանգարում են կայանել, - ասաց, - թաղապետարանի վրա անընդհատ դատական գործեր են գալիս, թե ճյուղը ավտոմեքենայի տանիքն է քերծել:

- Է թող այստեղ չկայանեն, - ասում եմ:

- Ինչպես չկայանեն, - ասում է զարմացած: - Բնակիչների կյանքը պիտի հարմար լինի: Դուք, օրինակ, ավտո քշու՞մ եք:

- Քշում էի, թարգել եմ, - ասացի: - Առանց էդ էլ շատ ավտո կա քաղաքում, զոռ ա քշելը:

- Պատկերացրեք, ես էլ, - ասաց: - Տղեք, էս կողմ կտրեք, էս կողմ, այ սա հանգիստ թողեք՝ սա՛ կտրեք:

Եվ գնաց կտրողներին ընդառաջ, ես՝ ետևից:

Հետո, արդեն որպես ավագ ու իշխանազոր ընկեր, թևը դրեց ուսերիս և ասաց.

- Մի՛ անհանգստացեք, ես հասկանում եմ, դուք շահագրգիռ մեր քաղաքացին եք, մենք վատ բան չենք անի, հեղափոխություն է եղել:

- Էն ա արդեն արել եք, - ասացի, - էն բակի բարդին ո՛նց մորթեցիք:

Այդ ժամանակ էն կռվարար տղան մոտեցավ.

- Արա դու էլի ստեղ ե՞ս: Տո դու ո՞վ ես: Ես ստեղ քսան տարի ապրում եմ, քեզ չգիտեմ: Դու խի՞ ես ուզում, որ ծառը մարդուն խանգարի:

- Ծառը թթվածին է, գեղեցիկ է, կանաչ է, բնություն է... Քաղաքն առանց այն էլ խեղդվում է...

Ասում էի անօգնական, ծեծված բառեր:

- Արա էս գյադուն ո՛վ ա ստե ստեղծել, - քրթմնջաց տղան զզվանքով:

Մեկ այլ մարդ մոտեցավ.

- Կներեք, դուք ի՞նչ մասնագետ եք:

- Ի՞նչ տարբերություն, - ասում եմ:

- Դե մարդս ծանոթներով է հարուստ: Ես իմ ամեն ծանոթին ճանաչել եմ ուզում: Ես, օրինակ, Հայաստանի Էտի Գլխավոր Մասնագետն եմ՝ ՀԷԳՄ-ը:

Հանկարծ հիշեցի Մարինայի հորինած բառը:

- Ես հատկագետ եմ, ո՛չ թե մասնագետ, - ասում եմ:

Մի պահ պապանձվեց:

- Դա ի՞նչ է:

- Ես հատու՛կ բաներ գիտեմ, ո՛չ թե մասնակի:

Գլուխը քորեց:

- Լավ, դե եթե էդքան հատուկ եք, օրինակ, դուք գիտե՞ք, սա ինչ ծառ է:

Եվ ցույց է տալիս իմ պատուհանի տակի ծառը:

- Չգիտեմ,- ասում եմ:

- Սա թշնամական Թուրքիայից բերած մոլախոտ է, - ասում է: - Եղբայրս իր դաչայում տնկել էր, գնացի-տեսա՝ ասցի կտրիր, քանի շուտ է: Մեզ ի վնաս են բերել ժամանակին Սովետները:

- Ինչո՞վ է մոլախոտ: Հոյակապ, փարթամ ծառ է:

- Չէ, մոլախոտ է. նա շնչում է թթվածին և արտաշնչում ածխաթթու գազ:

Ես նայում էի այն ծառին, որի շնորհիվ ինքս ինձ երանի էի տալիս, որ ապրում եմ այդ բնակարանում. որի ճյուղերի մեջ ծտերը բույն էին դնում, առավոտները մեզ ծլվլոցով արթնացնում, որի սաղարթն ամենաշոգ ամառն էլ դարձնում էր մեր սենյակում տանելի և զով, ու մտմտում, թե տեսնես ինչպե՞ս է հաջողացրել այդ կանաչ ծառը, ֆոտոսինթեզ անելու փոխարեն, քլորոֆիլով ածխաթթու գազ ներշնչելու ու թթվածին արտաշնչելու փոխարեն՝ երբ արև կա, - հակառակն անել: Դե, իսկ երբ արև չկա՝ բոլոր ծառերն են մեր պես շնչում, բայց երբ արև, լույս կա՝ շատ ավելի շատ են թթվածին արտադրում, քան գիշերով օգտագործում: Չգիտեմ. ես այդպես էի սովորել վաղուց, վեցերորորդ, կարծեմ, դասարանի դասագրքում էր գրված: Չէի պատկերացնում, որ կանաչ սաղարթը կարող է արևի տակ ածխաթթու գազ արտադրել:

- Ո՞րն է ձեր բնակարանը, - ասաց Սյամոն:

Ես ցույց տվեցի:

Այդ պահին մեզ մոտեցավ ևս մեկ հարևան՝ ամենաքնքուշ ու համեստներից մեկը, նա, ով գրեթե միակն էր, որ ինձ առաջինն էր բարևում միշտ, շա՜տ խաղաղ և կուլտուրական մի անձնավորություն:

- Լավ են անում, որ կտրում են, - ասաց:

- Դուք է՞լ եք համաձայն, - զարմացա:

- Իհարկե. մուտքին մոտենալ չի լինում՝ ճյուղերը խանգարում են, երեսս են ձաղկում:

Ես զարմացած նայեցի նրան. նա ինձնից շատ ավելի կոլոտ էր, իսկ ճյուղերը նույնիսկ ի՛նձ չէին խանգարում: Այդպիսի անկյուն չկար, որից մոտենայիր մուտքին՝ և ծառի ճյուղ խանգարեր: Զարմանալի է, ինչպե՛ս են մարդիկ խաբում՝ աչքերիդ մեջ ուղիղ նայելով: Բքեց յաման բքեց, ասում էր տատս: Թե՞ սա ուրիշ երևույթ է:

- Է, դուք էլ կռացեք՝ նոր անցեք, - ասացի:

- Ինչպե՞ս թե, - շվարեց:

- Ճյուղերը խանգարում են՝ պատկերացրեք՝ անտառում եք: Այնտեղ էլ հո ամեն ճյուղ չեք կտրելու, որ անցնեք:

Ծառը՝ ուրախ, որ իրեն անտառի ծառի չափ նշանակալի համարեցին, և զարմացած, որ իրեն մեղադրեցին ածխածին արտաշնչելու մեջ, նայում էր մեզ վերից հպարտ և... դատապարտված:

Ձեռնունայն, որ չտեսնեմ կատարվելիքը՝ թողեցի-գնացի:

Հանկարծ ժխորը լռեց: Դուրս նայեցի՝ տեսնեմ փասա-փուսան հավաքում են կտրողները:

Իմ ծառը մնաց անշարժ կանգնած:

Միակն իր շրջակայքում՝ անտեղի չէտված: Թունավոր մոլախոտ:

Լավ է, էլի, քաղաքի գլխավոր էտողներին ճանաչելը: Հարգում են: Սկանդալ որ անում ես՝ հրեշը ետ-ետ է գնում: Քանի որ ինքն իր մեջ վստահ չէ:

**

Մարինան՝ ազգագրագետս, բացատրում էր, որ հասկանամ. դա սոցիալական է, գենետիկ չէ. խնդիրն այն չէ, որ հայերն ատելով ատում են ծառերը, ինչպես կարող է թվալ: Խնդիրն այն է, որ գյուղացու համար բնությունը թշնամի է, այդ քաղաքացի՛ն է, որ սկսում է գնահատել բնությունը, քանի որ դրանից բավական զուրկ է: Իսկ գյուղացու համար ծառը կյանքի գլխավոր հումքերից է. պիտի կտրի, որ կյանքի տեղ բացի, որ փայտ ունենա, որ ծախի և այլն: Մերոնց մեծ մասը, քաղաք գալով, դեռ քաղաքացի չեն դարձել, որ բնություն ու օդ գնահատեն: Բացի այդ, ասում էր նա, սա նաև Սովետի ազդեցությունն է. չէ որ Սովետի վախտ քաղաքում ծառ տնկում էր իշխանությունը, այլապես այստեղ ծառ չէր աճում, բոլոր այգիներն ու պուրակները Սովետն էր տնկել. ծառը հանրային՝ ոչ մեկի ունեցվածք էր, և եթե մարդ իր պատուհանի դեմի ծառը ռիսկով ու ապօրինաբար հատում էր, որ տեղ բացի, ասենք, ավտոտնակ դնի կամ նույնիսկ, թաղայինին տրվելիք կաշառքի դիմաց, իբր-թաքուն կրպակ՝ դա, փաստորեն, ոտնձգություն էր իշխի դեմ, փոքրիկ բունտիկ, ողջունելի, մասնավոր ձեռնարկատիրություն՝ հայի պատմական էություն, իսկ ծառապաշտպանը՝ տոտալիտար իշխի կողմնակից, կապիտալիզմի դեմ և, ուրեմն, անարգ:

Մնացած բոլոր ծառերը կամաց-կամաց էտեցին: Արմատապե՛ս էտեցին՝ խո՜րը էտ, որ հետքն է՛լ չմնա: Լավ բառ է. ցեղասպանության փոխարեն կարելի է ասել՝ Երիտթուրքերն էտեցին հայերին. գուցե էդ բա՞ռն ընդունեն, թե ցեղասպանություն բառը չեն ընդունում: Իմ փրկած «թունավորիկը» մնաց միակ մոհիկան: Ասես վանդակի մեջ դրված միակ ցուցանմուշ հայ՝ էտասպանությունից հետո: Ինչպես էլ որ ուզում էին անել: Թե սրտաճմլիկ արձակ գրեի՝ կպատմեի, իբր ինքս էլ այն մորթեցի, հետո կացինը վերցրի ու, ամերիկյան իրականության պես՝ գնացի ու մարդկանց մորթեցի, բոլոր էդ Սյամոներին և այլն, մինչև ինձ չվերացրին: «Սա՝ հայրիկիս տնկած ծառերի փոխարեն, - կասեի մորթելուց, - սա՝ իմ, իսկ սա՝ թամանյանական Երևանի», և գուցե սիրտս մի՜ քիչ հովանար: Բայց սա ճմլասրտիկ արձակ չէ, այլ հույժ ռեալիստական մի ակնարկ, ես՝ անուժ, խեղճուկրակ բնակիչ, հպատակ՝ տմարդիների ձեռը, և լուռ, սսկված ու վախկոտ՝ շարունակեցի գոյատևել առայժմ, աշխարհի ամենակեղտոտ օդով, ծառազուրկ քաղաքներից մեկում, զզված, գլուխս ջայլամաբար՝ ավազի մեջ:

Ինչևէ. էտման այդ էպոպեայով՝ էտոտեայով զբաղված՝ կատուներին քիչ էր մնում մոռանայի, դե, ասենք, չէին էլ երևում, մնացել էին երեքը, որ երբեմն-երբեմն երևում էին, այն էլ՝ առանձին-առանձին. մայրը, գորշասևուկն ու գորշուկներից մեկը. թե երևում էլ էին, իրենց գործով էին շտապելիս լինում, արդեն հազիվ հպանցիկ հայացք գցեին վրաս, որքան էլ կանչեի, հիշեցնեի. օտարացել էին:

- Ո՜նց եք, է՛, - ասում էի, - կարոտում եմ ձեզ, տեսնես ձեր եղբայրներն ու քույրերը ո՛նց են, գոնե սաղ ե՞ն:

Հպանցիկ նայում, առաջ էին անցնում, թե շատ կանչեի՝ մի պահ կհապաղեին և նորից ետ կնայեին, թե՝ ի՞նչ ես ուզում, հա՛, հիշու՛մ ենք, հետո՞ ինչ, բայց կյանքն առաջ է անցել: Ուտելու բան ունես՝ տուր, չէ՝ ի՜նչ ես եկել թանկ ժամանակներս վատնում, մեզ մեր ընթացքից շեղում: Բայց և սպասողական չէր նրանց հայացքն այլևս, կարծես սոված էլ չէին, թեև այդպես էլ մնացին բարալիկ և փոքրիկ բրգաձև գլուխիկներով, ուրիշ կատուների պես նորմալ չլցվեցին, և էլի օձաձև էին քայլում:

Ի՛նչ արած, իմ խնամածներն էլ թուլամորթ դուրս եկան, մյուսները գուցե չեն էլ ապրել, լավ է գոնե այս երկուսը, մայրիկից բացի, դեռ կան, սրանք էլ էսօր կան՝ վաղը չկան, գուցե վաղն արդեն բան պատահի՝ ու էլ երբեք չիմանամ, ինչ:

Սևուկներն էլ իջան ավտոտնակի տանիքից, քանի որ եղանակի շոգանալու հետ թիթեղյա տանիքը, երևի, վառող տաք էր դառնում, և ցրվեցին, ու նրանց բազում խլրտացող ու խաղացող միասնությունն այլևս չէի տեսնում, հաճախ այլ՝ ո՛չ տեղացի կատուներ էի տեսնում, կողքովս անցնող, ու ամեն անգամ մտքովս անցնում էր՝ «տեսնես ի՛նչ գործ ունեն «իմ» կատուների բակում», իսկ գիշերները երբեմն լսում էի խուլ կամ ուժեղ մռլտոց ու կատուների կռիվ կամ սեր, վեր թռնում, գոհ, երբ սիրտս խաղաղվում էր, երբ շների հարձակում չէր կամ այլ պատուհաս. իրենց կյանքն է ու սերը, հանդարտվում էի. տեսնես սպիտակագորշ գեղեցկուհուս արդեն սեր անու՞մ են, թե՞ դեռ պաշտպանվում է, տեսել էի, ինչպես է մի խոշոր սևից այն կողմ փախչում, տեսել էի, ինչպես մի կատու իրեն մոտեցավ՝ իսկ նա՝ փոքրիկը, անվախ թափով թաթով զարկեց մռութին, ու սա փախավ, երբեմն էլ՝ գիշեր լիներ, թե ցերեկ, երեխա կարող է ճչար, և նրա աղիողորմը նույնպես նման էր կատուների մլավոցի, իսկ երբ երբեմն ցերեկներով հարևաններից մեկի տնից կիսահաճելի կիսաերաժշտության կիսաձայն էր գալիս՝ կարծես մեկը կիսաթավջութակ կիսանվագել կիսապարապելիս լիներ, սիրտս լցվում էր. գուցե այն աղջնակն է, որը նույնպես կատուներին փնտրում էր, երբ նրանց զմռսել էին պատի մեջ:

«Լավանում» էր իրադրությունը կամաց-կամաց, Մարինան ասում էր՝ ողջ աշխարհում արդեն ավելի քիչ կար սոված մարդ, դեռ չգիտեինք, թե գլխներիս ինչ է գալու, մտքներովս էլ չէր անցնում, մեր աղբամուղի մեջ էլ արդեն վաղուց չէի լսել, որ զիբիլ նետեն, թեև հարկերից մեկում ծակի կափարիչը՝ որ մետաղալարով պինդ փաթաթել էի, որ չօգտագործեն, տեղահան էին արել, երևի, մետաղալարը ետ պտտել չէին կարողացել, որոշել էին կափարիչը պոկել, անշնորհք ծակը բացվել էր, բայց կարծես թե ծակի մեծությունը չէր բավարարել, չէին օգտագործել, - հատակին չկար զիբիլ, - այո, «լավանում» էր կյանքը, ահա, ծառըս էլ չէտեցին մորթելու աստիճան, թողեցին, թեև ածխաթթու գազ է արտաշնչում, «լավանում» է, նույնիսկ՝ «լավարկվում է» կյանքը նաև մեզ մոտ, հեղափոխություն է եղել, միայն վախենամ՝ ավելի դանդաղ, քան կարիքն է, կարող է մեռնենք, անհետանանք կամ շունը պոչներս պոկի, մինչև ամենը կայունորեն կարգի գա, անպոչ ապրենք, մամայի բալաներս, կիսաանողնաշար, թեև դա էլ է կյանք, դա էլ է երջանկություն և գեղեցկություն և երանություն և մայրություն, և նույնիսկ եթե ծտերի բներն ավիրված են՝ մեկ է, նրանց քանակը փոքր-ինչ ավելացել է, քանի որ բնությունը փոխվում է, կլիման փոխվում է, ամառներն ավելի անձրևոտ են, նախկին անտառը Նորքից մինչև հեռուստաաշտարակ՝ այն, որը լերկ էր դարձել, հետո դարձավ քաղաք՝ տներ շարվեցին, այժմ կանաչի մեջ ընկղմված տներ են, կանաչը եկել-գեղեցկացրել է այդ մասը լերկ անապատ սարալանջի մեր քաղաքի, - անպոչ կապրենք, իսկ գուցեև պոչներս էլ կամաց-կամաց ետ աճի, ո՛վ գիտի, ամեն անգամ մայր-կատվին հանդիպելիս՝ աչքով ստուգում էի, պոչն ինչպես է և, պատկերացրեք, երբեմն թվում էր, թե մի քիչ տեղն է եկել, բացի կրծված լինելուց՝ նաև մնացած մասի մի կտորը կոտրված էր առաջներում, հենց այն, որից կարմիր ողնաշարն էր դուրս ցցվում, և այժմ այդ կտորը ետ էր աճել և պոչի կճատը, որ առաջ ասես արմունկ աներ, և ծայրն անուժ կախված էր, այժմ երկու անգամ ավելի երկար էր, և նա ուժգնորեն այն թափահարում էր՝ այդ կճատը, երբ ուզում էր, - բաց գույնի շեկ դարձած, կազդուրված և շա՜տ ջահելացած, թեև այդպես էլ չպնդացած մեր մայրիկը:

Գարունը որ լավ եկավ՝ թունավոր ծառս ծաղկեց, հետո պտուղ տվեց. սալորենի էր, մինչ այդ չէի հասկացել: Դե ես ծառերի մասնագետ չեմ: «Լավանում» էր իրադրությունը, ուրեմն, կարծես, իրոք. և հանկարծ հենց այդ պահին՝ կրկին մարտահրավեր. մեր դռան դիմաց սկսեցին գիշերը ծխուկներ հայտնվել:

Սկզբում կարծեցի, թե հարևանի տղաներն են դուրս գալիս գիշերով ծխում և ծխուկները թողնում հատակին: Նրանք շուտ անհետացան: Թե ինչու էին եկել, ուր գնացին... Ցտեսություն չասացին, ոչ էլ իմաց տվին, որ գնում են, պարզապես մի ցերեկ աղմուկ էր, դուռը բացվում-փակվում էր, ներսուդուրս էին անում՝ հետո տիրեց լռություն: Միայն աղբով լի մի շարք ցելոֆանե տոպրակներ շարվեցին լիֆտի մոտ ու երկա՜ր մնացին այդտեղ:

Մարդիկ և կատուները, երբ այդպես հայտնվում-անհետանում են, գուցե պարզապես դադարում են գոյություն ունենալ, մինչև նորից չհայտնվեն... գուցե նրանք ոգիներ են, դևիկներ, որ կան՝ քանի դեռ դու զգում ես նրանց ներկայությունը, տեսնում կամ լսում, իսկ երբ չկան՝ անհետանում են իսպառ երկրիս երեսից, մինչև կրկին չգոյանան որևէ ինչի քմահաճույքով: Համենայն դեպս, կատվիկներին երբ հանդիպում էի՝ այդպես էի զգում. որ չկային ընդհանրապես, մինչև հենց այս պահին կրկին մարմնավորվելը, ինչն աստված որոշեց ինձ հրամցնել՝ որ սիրտս մի քիչ թեթևանա, հանգստանա, որ՝ կան, կան, չեն զոհվել, կենդանի են դեռ, չեն մեռել (Մարինան՝ քթիմազը, պնդում էր, որ այսպիսի դեպքերում «մեռել» բառն անհրաժեշտ է փոխարինել «սատկել» բառով – քանի որ գրականը, գրագետը՝ դա է): Եվ հիմա, երբ անհետանան՝ էլի կդադարեն լինել, մինչև հաջորդ պահին ետ մարմնավորվելը:

Բայց դեռ մինչև այդ հարևան ընտանիքի գնալը, ուրեմն, ծխուկների քանակը դռանըս դեմը սկսում էր ավելանալ, և երբ ես նրանց սխալմամբ մեղադրեցի՝ շատ նեղացան, և ես ներողություն խնդրեցի: Իսկ ծխուկները չէին անհետանում, շատանում էին դռանըս շեմին ամեն գիշերից հետո:

Մենք արդեն ապրում էինք այդ տանը բավական բազում տարիներ, շատ բան էինք տեսել՝ պատուհանից նետվող քաքից, ծառ ոչնչացնելու առթիվ ուրախությունից տռճինկ տալուց մինչև կատվի ձագերին պատի մեջ զմռսելը, և սակայն երբևէ դեռևս վերին հարկերից ծխուկների նետման խնդրին չէինք առնչվել:

Սա նոր խնդիր էր:

Սկզբում կարծում էի, ինքն իրեն կդադարի:

Սկզբում չգիտեի, ինչ անեի:

Հետո դժկամութամբ, կամա թե ակամա, ես ու Մարինան սկսեցինք դրանք՝ ուրիշների այդ ծխուկները, ավլել ու տանել-թափել մեր տան աղբամանի մեջ:

Մի անգամ արեցինք, երկու անգամ:

Բայց ծխուկների անձրևը չէր դադարում:

Ընդհակառակը, ավելանում էր:

Մի օր ես, հոգուս վրա հասած, որոշեցի բարձրանալ վերև ու փորձել պարզել, թե ով է դրանց հեղինակը: Հենց մեր վերևի հարկում առատ մոխիր կար թափված, սակայն ես համաձայն չէի, որ ծխողն այս հարկաբաժնի հարևաններից է, քանի որ ինչպես որ ծխուկն էր ներքև շպրտում՝ նույն կերպ էլ, գուցե, է՛լ ավելի վերևից մոխիրն էր շաղ տալիս, և այն, լինելով ավելի թեթև, իջնում և նստում էր մեզնից վեր հարկում, իսկ ծխուկը՝ սավառնում մեկ հարկ էլ ներքև: Ֆիզիկա: Նյուտոնի օրենք: Գրավիտացիա: Կարծեմ յոթերորդ դասարանի դասագիրք:

Գնացի վերին հարկ: Կասկածելի էր, թեև հանցանշան չկար:

Հո դռները չե՞մ ծեծելու հարցնեմ, «Կներեք, այդ դու՞ք եք հարկաբաժնում ծխում»:

Իջա կրկին իմ հարկ, անձեռոցիկով հավաքեցի ծխուկները, տարա վերև և խնամքով դրեցի վերևի հարկում՝ մոխիրի կողքը:

Եվ՝ փախա արագ, իջա ներքև ու գնացի:

Երբ ետ եկա՝ հայացք գցեցի վերևի հարկաբաժին. անձեռոցիկով ծխուկները չկային: Մոխիրը՝ կար: Հանելուկ:

Սակայն առավոտյան էլի ծխուկների առատ բերք էր պառկած տանըս պռնկին:

Կամ սխալ էի հարկին կասկածել, կամ՝ մեկ այլ հարևան (ուհի)՝ ոչ ծխողը, հայտնաբերել էր ծխուկներս, հավաքել, սակայն ծխողին ոչ մի դաս չէր եղել:

Կամ էլ ծխողն էր այնքան պադոշ, որ տեսել էր, որ ծխուկները ետ են բերվել իրեն՝ սակայն եզրակացության չէր եկել:

Այս անգամ էլ չզզվեցի, չալարեցի, հավաքեցի անձեռոցիկի մեջ, տարա վերի հարկաբաժին, դնում էի գետնին՝ դռներից մեկը սկսեց բացվել, պուկ փախա, որ ինձ չտեսնեն, չէ որ գուցե անմեղ հարևան է, կասի ինչու՛ ես մեր հարկաբաժինը կեղտոտում, դե արի ու բացատրի... Բայց մոխիրը չէին մաքրում, միևնույն է:

Փախա, իսկ երբ ետ եկա՝ անձեռոցիկը չկար, իսկ ծխուկները հաջորդ առավոտյան տեղում էին՝ մեր դռան դիմաց: Գուցե նու՞յն ծխուկներն են, իրար պա՞ս ենք տալիս:

Գուցե հարկն եմ սխալ որոշել, գուցե ծախս անեմ, գնամ մոխրամաններ առնեմ, տեղադրեմ մեզնից վեր յուրաքանչյուր կասկածելի հարկում...

Հավաքեցի անձեռոցիկի մեջ, տարա-դրեցի էլի նույն տեղը, գնացի գործի... Ետ էի գալիս՝ մեկ էլ ու՛մ տեսնեմ. ճապոնուհի մայր կատվիկին. մուտքի դռան առջև նստած՝ մլավում է: Արդեն երևի մի երեք շաբաթ տեսած չկայի:

- Ո՞նց ես, - ասացի: - Ի՞նչ կա-չկա:

Աղիողորմ մլավեց, այս անգամ՝ լրիվ ճանաչեց, սկզբում մի քիչ վախեցած մի կողմ քաշվեց, հետո, տեսնելով, որ ես եմ՝ ընդհակառակը, ուզում էր գալ շալվարիս քսմսվել, ինչպես հին լավ ժամանակներում, երբ իրեն ու իր բերքը սնում էի:

- Ի՞նչ ես ուզում:

Ուզում էր ներս գալ էլի:

- Ծակդ փակ է , - ասացի, - ինչի՞դ է պետք:

Մեկ էլ տեսնեմ՝ փորը. հսկա, լղլղկան, մեջը գրեթե թափանցիկ երևացող՝ մի վեցը ջուխտ ձագ: Հազիվ էր փորը քարշ տալիս, գրեթե գետնին քսելով էր քայլում:

- Հա՜, - ասացի, - էլի նեղն ես ընկե՞լ: Հիշեցի՞ր տաքուկ տեղդ:

Պնդում էր, որ պիտի ներս գնա:

- Չէ, - ասացի, - չեղավ, ծակդ փակ է, ես էլ էլ էդ գլխացավանքը չեմ ուզում՝ սաղ ձմեռ գուշակել, թե հարևաններից ո՛վ է հոգեհան ու ո՛վ՝ մարդ: Գնա՛, - ասացի, - գեդի՛նը լզե, ուրի՛շ խալխի վուտը պաչ արա, գնա տե՛ղ ճարիր քեզ համար, հրեն էն ավտոտնակի գլխին՝ էն կեռ ողնաշարավորի սևուկները լավ էլ առողջ էին դուրս եկել, թե չէ դու ու քոնոնք հազիվ ապրեցիք, չիմացա էլ ի վերջո, ապրեցիք թե ոչ: Ես ձեզ ասենք կյանք տվեցի՝ զնդանից փրկեցի, բայց բան չհասկացա, էնքան հիվանդոտ ու խեղճուկրակը դուրս եկաք:

- Դե կյանք է, պատահում է, - ասացի, - ես քեզ չեմ մեղադրում, բայց էլ տառապելու հավես չունեմ: Գոնե էդ բեռից ինձ ազատիր:

Նայեց այլմոլորակայինի անհուն հայացքով. «ուր էր թե դու ինձ հասկանայիր, էդքան էլ չկաս, էդ էլ սպասում էի քեզանից, ճիշտ էի անում, որ կասկածում էի ու չէի վստահում», շուռ եկավ, պոչի կճատուկը շարժեց ու, փորը քարշ տալով, հեռացավ:

Բարձրացա իմ հարկ, ուրախ, որ այս ցավից ազատվեցի, քարշ եկող փորը մոռանալու պատրաստ, նորմալ բան է՝ կատուները ծնվում են, ապրում, մեռնում, ոմանք կամ շատերը չեն ծնվում, չեն ապրում կամ շուտ են մեռնում, դաժանաբար հոշոտվում, բայց դրանց աստվածը ես չեմ, մեկ է իրենք չեն վերանա աշխարհքիս երեսից, իմ կյանքից, էս քաղաքից, իսկ թե վերացան՝ վերացան, ծառերի պես. ճարս ի՞նչ: Հա, կան բախտավորներ՝ տեսնում եմ կաֆեների շրջակայքում. մեծ, լավ զարգացած, փարթամ, հեչ պարտադիր էլ չէ՝ որ շատ հաստ, բայց՝ կազդուրված, հանգիստ, կայուն, մարդկանցից ու շներից չվախեցող, - էս իմ խեղճուկրակների պես չէ՝ որ իբր կյանքները փրկեցի և ի՛նչ ստացա, ո՛չ՝ մի նորմալ մեծացան, ո՛չ՝ մի նշանակալի արարքով ուրախացրին, ընդհակառակը, բեռ ու հոգս միայն տեսա նրանցից, - թո՛ղ ուրիշ տեղ ունենա իր բերքը, թո՛ղ ուրիշը մտահոգվի կամ չմտահոգվի, ուրի՛շը տեսնի մարդկանց թե շների գազանությունը կամ չտեսնի, իսկ թե չկա այդ ուրիշը՝ թո՛ղ աստված նրանց բախտը որոշի, ինչպես որ մինչ այս որոշել է: Այո, մեր բակը կատու լիքն է, տարբեր կազդուրության՝ անպոչ ու պոչավոր, անողնաշար ու ողնաշարավոր, անվախ ու վախով շուրջը նայող ամեն քայլափոխին, հետապնդված ու երես առած, - բայց էդ Ստամբուլի քաղաքապետը, - մտքովս անցավ, - թե կատուների համար բներ էր սարքում՝ էնտեղ շուն, որքան հիշում եմ, կարծեմ չկա, մանավանդ՝ գիշերային անտուն կատաղի, կարծեմ թուրքերը շուն չեն պահում, չէ՞, ինչու՞, գուցե որովհետև իրենք բոզկուրտի՞ց են առաջացել, թե՞ դա անարգված կենդանի է համարվում, - չգիտեմ, - ինչ էլ լինի՝ թե այստեղ էլ կատուների համար բներ սարքել՝ ասենք, մեր բակում, պետք կլինի մի քիչ երկար ցցագերանների վրա հենած դնել, որ մի քիչ վերևում ապրեն, որ շները գիշերը գան՝ չկարողանան հոշոտել, այն էլ՝ մարդիկ կքանդեն:

Ու եթե էլի կատու խեղդեն կամ ավտոյով տրորեն, ու եթե ծխուկների տարափը չդադարի՝ կգաղթեմ: Մեկ է՝ ծառ չի մնացել: Պարտված եմ ես: Սիրում եմ այս տունը, մեր բնակարանը, բակը, նույնիսկ մոսկովյան գողականի եղբորը, բայց՝ կգաղթեմ: Մարինան էլ կհամաձայնի: Հոգուս վրա հասավ: Որոշումս մազից է կախված: Քաքին դիմացա՝ ծխուկներին էլ չեմ դիմանում: Սա վերջին կաթիլն է: Հոգնել եմ այլմոլորակային լինելուց: Գոնե մեկն ինձ կհասկանա՞: Գոնե մեկը այս լեն ու բոլ աշխարհում, գոնե մեկը գումարվի Մարինային, ով, թե չհասկանա էլ՝ հպարտանում է նույնիսկ իմ պես մամայի բալայով: Բայց ես հասկացվե՜լ եմ ուզում, հասկացվե՜լ: Թողնեմ ու գնամ մնացած մի երկու սաղարթի ոսկեգույն կանաչը, ստվերների խաղը՝ կյանքի իմաստ, ամռանը՝ մի քիչ թառամող, հսկա բարդին՝ որի ծայրն ասես կոտրված լիներ, ասես մայր կատվի պոչը, և չէիր հասկանում՝ բունը որտեղ է վերջանում ու ճյուղ դառնում, լուսինը՝ մարտական և արյունոտ, գիշերներով, և շունը որ հաչաց՝ կատուների մոլագար կռիվը դադարեց, և առնետները՝ հաստլիկ ու առողջ, ասես բոքոնիկներ, գեղեցիկ, խնամված մորթով, իսկը մուշտակի մորթ…

Էդպես, մտքերի մեջ, բարձրացա վեր՝ ու սկզբում չնկատեցի էլ, որ թունդ ծխի հոտ է գալիս, մեկ էլ, երբ դռանս հասա, ուշադրությունս գրավեց, որ վերևից ծուխ է գալիս, արագ-արագ վազեցի վեր՝ տեսնեմ մի ստվեր ինձնից փախչում է, ուզում է թաքնվել, բայց չհասցրեց, ու՞ր պիտի փախչեր, բարձրացա երկու թռիչք անելով՝ տեսնեմ… ու՞մ կմտածեք:

Ջինա Լոլոբրիջիդային:

Չէ մի, չէ: Կարմիր ասեղ:

Սկզբում կարծում էի՝ տղա է լինելու, հետո՝ աղջիկ (թեև ծխուկների վրա շրթներկի հետք չկար, հետազոտել էի, իհարկե), մեկ էլ տեսնեմ՝ բարետես, տարիքն առած մի անձ: Պատկառելի և տեսքից՝ շատ հաճելի անձնավորություն:

Չէի տեսել մինչ այդ:

Ինչքա՜ն հարևան կա, որ դեռ կամ արդեն չեմ տեսել, ինչքան ծանոթանամ՝ էլի լիքը անհայտ կմնա:

Որ ինձնից փախչում էր, թաքնվել էր փորձում՝ նշան տվեց, որ շատ լավ էլ հասկանում է, որ ծխուկը ներքև գցելը լավ բան չէ, որ հատուկ է գցում:

Տարեց, բարետես, գեղեցիկ կազմվածքով, հաղթանդամ, առողջ ծերուկն ինձնից ծպտվել էր ցանկանում, բայց դա արդեն չէր հաջողվել, բռնցրել էի, տեսնես ինչու՛ նրան մինչ այդ չէի տեսել, հաստատ հին ապրողներից էր, հյուր կամ տուրիստ չէր, երևի տնից դուրս չէր գալիս, բա մինչ այս, մինչ ծխուկների երևա՛լն ինչպես էր ծխում, երևի իր տանն էր ծխում, բա ինչու՛ դադարեց տանը ծխել և սկսեց աստիճանավանդակ դուրս գալ, գուցե արգելել են, կնոջից թաքուն է ծխում կամ հարսից, կամ՝ տանը հիվանդ է առաջացել, գուցե այլևս արգելված է տանը ծխելը, գուցե կինն է հիվանդ... Կարող էի ես էլ լինել իր տեղը…

Բայց ամենահավանականը, իհարկե, իմ առաջին պատկերացրածն էր. որ հավես է ծխելն ու ծխուկը թաքուն հարևանիդ շեմին շպրտելը... Դա է՛լ է պետք կյանքում փորձել: Ամեն ինչ արել ես՝ իսկ դա չես փորձել, տնա՛շեն, խելքդ գլու՛խդ հավաքիր, կյանքդ անցավ, բա մի հատ ծխուկ չշպրտե՞մ հարևանիս գլխին, էդպես էլ կույս հեռանա՞մ էս կյանքից:

Նա սառած նայում էր ինձ, ծխախոտը՝ աշակերտի պես բռի մեջ ճմռթած: Ափը չվառի՞ հանկարծ:

- Բա չեք ամաչու՞մ, - ասացի: - Բա չեք հասկանու՞մ, որ ձեր շպրտած ծխուկներն իմ տան շեմին են իջնում:

Անթարթ նայում էր, ասես հիպնոսված բանդեռլոգը՝ Կաային:

Չգիտեի՝ ի՛նչ ասեի այդ տարիքի և այդ տեսքի մարդուն:

- Հասկանում եք, - ասացի, - արդեն քանի ամիս է՝ դռանըս շեմից ձեր ծխուկներն եմ հավաքում, չի կարելի, չէ՞: Ի վերջո մարդը պիտի մի քիչ հասկացող լինի, մի քիչ համակեցություն հասկանա, մի քիչ իրեն ուրիշների տեղն էլ դնի:

Նայում էր: Ի՞նչ ասի լավ լինի: Քանի դեռ չի ասել՝ գուշակեք:

- Ի՛նչ անեմ, ձեզ համար հատուկ մոխրաման առնե՞մ երկար ոտքի վրա, բերեմ այդտեղ տնգցնեմ:

Ասելիքս սպառվեց: Կարկամել իրար էինք նայում: Խոսքի ուժը լավ բան է, բայց երբեմն այն էլ է սպառվում: Կատուներին կիսափրկեցի, իմ ծառի էտը կիսախափանեցի, աղբամուղը կիսավնասազերծեցի – պրոգրես, այո, պրոգրես, բայց, Մոլլա Նասրադդինի էշի պես, որ արդեն գրեթե սովորել էր սոված ապրել, ափսոս որ մեռավ՝ մի քիչ շա՜տ դանդաղ էր պրոգրեսն այդ, վայ թե մեռնեի, մինչև աշխարհը գոնե մի՜ քիչ մարդավարի դառնար:

Վերջապես, տարեցը խոսեց.

- Հասկացա, - ասաց խորհրդավոր ծերունին:

2019-2023